خلاصه کتاب آینده انقلاب اسلامی ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب آینده انقلاب اسلامی شهید مطهری، دیدگاهی عمیق و تحلیلی از ماهیت، ریشه ها و چشم انداز بقای انقلاب اسلامی ایران ارائه می دهد. این اثر ارزشمند به مخاطب کمک می کند تا درکی جامع از این پدیده تاریخی به دست آورد و جایگاه منحصربه فرد آن را در میان سایر تحولات جهانی درک کند.

شهید آیت الله مرتضی مطهری، متفکری برجسته و یکی از معماران فکری انقلاب اسلامی ایران، نقش بی بدیلی در تبیین ابعاد نظری و عملی این انقلاب ایفا کرد. او با ژرف نگری و تسلط بر مبانی اسلامی و علوم انسانی، اندیشه هایی را مطرح ساخت که همچنان چراغ راهی برای شناخت و ادامه مسیر انقلاب محسوب می شوند. در میان آثار پرشمار ایشان، کتاب «آینده انقلاب اسلامی ایران» از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ مجموعه ای از سخنرانی ها و مصاحبه های کلیدی که در بزنگاه تاریخی پیروزی انقلاب و در فاصله زمانی کوتاه تا شهادت آن عالم ربانی (حدود دو ماه و بیست روز) ایراد شده اند. این کتاب در حقیقت، تلاشی هوشمندانه برای پاسخ به پرسش های اساسی درباره ماهیت، اهداف و مسیر آینده انقلابی است که تازه به ثمر نشسته بود.

او در این اثر، تنها به خلاصه گویی وقایع نمی پردازد، بلکه با تحلیلی عمیق، تمایزات و ویژگی های منحصربه فرد انقلاب اسلامی را برجسته می سازد. از نگاه او، این انقلاب تنها یک تغییر سیاسی نبود، بلکه دگرگونی ای بنیادین در روح و اندیشه یک ملت به شمار می آمد که ریشه هایی کهن در تاریخ و فرهنگ اسلامی داشت. اندیشه های شهید مطهری در این کتاب، نه تنها به درک گذشته انقلاب کمک می کند، بلکه راهکارهایی عملی برای حفظ و تداوم آن در آینده ارائه می دهد. مطالعه این اثر، مخاطب را به سفری فکری می برد تا با نگاهی دقیق تر، به تماشای ماهیت عمیق این پدیده تاریخی بنشیند و درک کند که چگونه یک ملت، با اتکا به خودباوری و آرمان های الهی، مسیر تاریخ خود را دگرگون ساخت.

تبیین مفاهیم بنیادین: انقلاب، اصلاح و کودتا از نگاه مطهری

شهید مطهری، برای درک دقیق ماهیت انقلاب اسلامی، ابتدا به تشریح و تمایز میان سه مفهوم بنیادین «اصلاح»، «کودتا» و «انقلاب» می پردازد. او معتقد است که هر یک از این واژگان، دارای تعریف و ویژگی های خاص خود هستند و درک تفاوت هایشان برای تحلیل درست یک تحول اجتماعی ضروری است. این تمایزگذاری، به خواننده کمک می کند تا نه تنها انقلاب ایران، بلکه سایر جنبش های تاریخی را نیز در چارچوب صحیحی مورد بررسی قرار دهد.

اصلاح: تغییرات جزئی در چارچوب موجود

اصلاح از دیدگاه مطهری، به تغییراتی اطلاق می شود که در جهت بهبود وضع موجود یک جامعه صورت می گیرد، اما ماهیت و بنیادهای اصلی آن ساختار را دگرگون نمی سازد. مصلح، فردی است که در پی بهبود شرایط در چارچوب قوانین و نظام های حاکم است، بدون اینکه به دنبال برهم زدن بنیان ها باشد. این تغییرات معمولاً تدریجی و غیربنیادی هستند و هدفشان، رفع نارسایی ها و افزایش کارایی در سیستمی است که همچنان پابرجا باقی می ماند.

کودتا: قیام اقلیت مسلح

کودتا، در تعریف شهید مطهری، عبارت است از قیام یک اقلیت مسلح و مجهز به قدرت، علیه قدرتی دیگر که ممکن است آن نیز مسلح باشد. این اقدام، به قصد تغییر قدرت صورت می گیرد، اما فاقد ماهیت مردمی و مشارکت گسترده عموم جامعه است. در کودتا، اقلیتی بر اقلیتی دیگر چیره می شود و ممکن است وضعیت حاکم را برهم زند، اما اکثریت مردم در این فرآیند نقشی ایفا نمی کنند. از این رو، کودتا، هرچند می تواند به تغییر حاکمان منجر شود، اما در ذات خود، تحولی عمیق و بنیادین در ساختار اجتماعی یا خواست عمومی مردم به شمار نمی آید.

انقلاب: طغیان مردمی برای دگرگونی بنیادی

در مقابل اصلاح و کودتا، «انقلاب» از دیدگاه مطهری، ماهیتی کاملاً متفاوت دارد. انقلاب، به طغیان و عصیان گسترده مردمی علیه نظام حاکم موجود اطلاق می شود که هدف آن، ایجاد وضع و نظمی مطلوب و دگرگونی بنیادی در ساختار جامعه است. ریشه انقلاب را می توان در دو عامل اصلی جستجو کرد: نخست، نارضایتی و خشم عمیق از وضع موجود، و دوم، آرمان و اشتیاق برای رسیدن به وضعیتی مطلوب و آرمانی. آنچه انقلاب را از کودتا متمایز می سازد، ماهیت کاملاً مردمی آن است. در انقلاب، نه یک اقلیت، بلکه توده های مردم به پا می خیزند تا بنیان های ستم و ستمگری را براندازند و نظامی نوین بر پایه آرمان های خود بنا کنند. این دگرگونی، نه تنها شامل ساختارهای سیاسی، بلکه تمام ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می گیرد.

چگونه یک انقلاب رخ می دهد؟ (عوامل و پیش نیازها)

در اندیشه شهید مطهری، انقلاب یک پدیده اتفاقی نیست، بلکه معلول مجموعه ای از عوامل و پیش نیازهایی است که در بستر جامعه شکل می گیرد. او فراتر از صرف نارضایتی های سطحی، به ریشه های عمیق تر تحول در روح و روان یک ملت می پردازد. گویی انقلاب، پختگی یک جامعه است برای خروشی عظیم که سال ها در پس پرده نارضایتی ها و آرمان خواهی ها شکل گرفته است.

نارضایتی و آرمان خواهی: جرقه اولیه

هر انقلابی، نخست از دل نارضایتی ها و ناراحتی های عمیق یک جامعه متولد می شود. این نارضایتی تنها به مسائل اقتصادی محدود نمی شود، بلکه می تواند ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و معنوی را در بر گیرد. زمانی که مردم از وضع حاکم به تنگ می آیند و خشم و نارضایتی در دل هایشان ریشه می دواند، بذر انقلاب کاشته می شود. اما این تنها نیمی از داستان است؛ صرف نارضایتی برای وقوع انقلاب کافی نیست. باید همراه با این خشم، یک آرمان روشن و یک وضع مطلوب نیز در ذهن و قلب مردم شکل گیرد. این آرمان، به منزله قطب نمایی است که جهت حرکت را مشخص می کند و انرژی لازم برای گذار از وضعیت موجود را فراهم می آورد.

روحیه پرخاشگری و طرد: عدم تسلیم در برابر ظلم

مطهری تأکید می کند که ملتی می تواند انقلاب کند که علاوه بر نارضایتی و آرمان خواهی، دارای «روحیه پرخاشگری» و «طرد» باشد. ملتی که روحیه اش تسلیم پذیر و ظلم پذیر باشد، هرچند از وضع موجود ناراضی باشد، قادر به انقلاب نیست. این روحیه پرخاشگری، نه به معنای خشونت کور، بلکه به معنای عدم تسلیم در برابر ظلم، بی عدالتی و اختناق است. زمانی که ملتی تصمیم می گیرد زنجیرهای ستم را بگسلد و برای تغییر وضعیت موجود، گامی تهاجمی بردارد، زمینه برای وقوع انقلاب فراهم می شود. این شورش درونی، نه از سر یأس، بلکه از ایمان به امکان تغییر و رسیدن به آینده ای بهتر نشأت می گیرد.

دگرگونی روحی و شخصیت فردی مردم: مقدمه انقلاب اجتماعی

در نگاه شهید مطهری، پیش نیاز اصلی هر انقلاب اجتماعی، دگرگونی بنیادین در روحیه و شخصیت فردی مردم است. او معتقد است که یک جامعه نمی تواند بدون اینکه افراد آن از نظر روحی و شخصیتی متحول شده باشند، نظام های اجتماعی حاکم بر خود را دگرگون کند. اگر مردمی همان مردمی باشند که ده سال پیش بودند، اما ادعا کنند که انقلاب کرده اند، باید در آینده آن انقلاب شک کرد یا چندان به بقای آن امیدوار نبود. این دگرگونی روحی به معنای احیای خودباوری، حس مسئولیت پذیری، بیداری وجدان و تعهد به آرمان های والاتر است. تنها زمانی که روح جمعی یک ملت متحول می شود، انقلاب از یک شورش سطحی به یک تحول عمیق و پایدار بدل می گردد و آینده ای روشن را نوید می دهد.

ریشه ها و ماهیت انقلاب ها: تحلیل جامع شهید مطهری

شهید مطهری برای شناخت ماهیت انقلاب ها، به بررسی ریشه های عمیق و لایه های پنهان آن می پردازد. او انقلاب ها را تنها نتیجه عوامل بیرونی نمی داند، بلکه آن ها را محصول تعامل پیچیده ای از محرومیت ها، آرمان ها و ایدئولوژی ها می شناسد. این تحلیل به ما کمک می کند تا انقلاب اسلامی ایران را در منظری وسیع تر مورد بررسی قرار دهیم و به تفاوت های آن با سایر جنبش ها پی ببریم.

محرومیت مادی (انقلاب اقتصادی/طبقاتی)

یکی از ریشه های انقلاب ها، محرومیت های مادی و اقتصادی است. این نوع انقلاب ها زمانی رخ می دهند که مردم به دلیل تبعیض های طبقاتی، فقر و نابرابری های اقتصادی به ستوه می آیند. آن ها خود را در مقابل طبقه ای مرفه و برخوردار می بینند و به این باور می رسند که منشأ محرومیتشان، ناشی از بهره مندی نامشروع دیگران است. این نوع قیام، که مطهری آن را «انقلاب مادی» یا «انقلاب طبقاتی-اقتصادی» می نامد، بر پایه خشم از شکاف های اقتصادی و آرزوی رسیدن به عدالت معیشتی شکل می گیرد.

مسائل انسانی (آزادی و کرامت)

در سطحی بالاتر، انقلاب ها می توانند ریشه در «مسائل انسانی» داشته باشند. این نوع انقلاب ها فراتر از نیازهای مادی، برای آرمان های والاتری چون آزادی، کرامت انسانی و حاکمیت بر سرنوشت شکل می گیرند. در چنین جوامعی، حتی اگر رفاه مادی نیز فراهم باشد، اختناق، سلب آزادی بیان و عدم مشارکت مردم در تعیین سرنوشتشان می تواند منجر به طغیان و نارضایتی شود. انسان به عنوان موجودی صاحب اختیار و کرامت، نمی تواند افسار سرنوشت خود را به دست دیگری بسپارد و زمانی که این حق از او سلب می شود، برای بازیابی آن قیام می کند. این انقلاب ها، تجلی بخشیدن به «من انسانی» هستند که خواهان رشد و شکوفایی در فضایی از آزادی و احترام است.

مکتب و ایدئولوژی (اسلام ناب): بالاترین سطح انقلاب

از نگاه شهید مطهری، بالاترین، انسانی ترین و مترقی ترین ماهیت یک انقلاب، زمانی است که ریشه در یک «مکتب» و «ایدئولوژی» جامع دارد. در این حالت، مردم نه تنها به دلیل محرومیت مادی یا سلب آزادی، بلکه از آن جهت قیام می کنند که دارای یک طرح فکری و اخلاقی کامل برای سعادت بشر هستند. این ایدئولوژی، یک جهان بینی، یک نظام فکری، سیاسی و اخلاقی را ارائه می دهد و معتقد است که بشریت برای رسیدن به کمال و سعادت واقعی، باید بر اساس این اصول حرکت کند. انقلاب اسلامی ایران از دیدگاه مطهری، دقیقاً در این دسته قرار می گیرد؛ انقلابی که ریشه در «اسلام ناب» داشت و هدفش، پیاده سازی طرح جامع اسلام برای زندگی بشر بود.

نشانه های شناخت ماهیت یک انقلاب

برای شناخت ماهیت واقعی یک انقلاب، مطهری به دو نشانه اصلی اشاره می کند:

1. کیفیت رهبری: بررسی مسیری که یک نهضت توسط رهبرانش طی کرده و اهرم هایی که بیشتر بر آن ها تکیه شده است، نشان دهنده ماهیت آن انقلاب است. اگر رهبران بر اصول و ارزش های معنوی تأکید داشته باشند، انقلاب ریشه های عمیق تری خواهد داشت.
2. شعارها و ظاهر مردمی: شعارهایی که مردم در طول انقلاب سر می دهند و ظاهر و پوشش آن ها در صحنه، بیانگر ریشه های فکری و آرمان های اصلی حرکت است. این شعارها، زبان دل و آگاهی جمعی یک ملت هستند و می توانند ماهیت واقعی خواسته ها را آشکار سازند.

این دو نشانه، به ما کمک می کنند تا فریب ظواهر را نخوریم و به عمق تحولات اجتماعی پی ببریم.

ماهیت بی نظیر انقلاب اسلامی ایران: چرا متفاوت است؟

شهید مطهری با بصیرت عمیق خود، انقلاب اسلامی ایران را نه تنها یک اتفاق تاریخی، بلکه پدیده ای بی نظیر و متمایز از سایر انقلاب های جهان و حتی جنبش های پیشین ایران می داند. از نگاه او، این تمایز نه در وسعت جغرافیایی یا تعداد شرکت کنندگان، بلکه در ماهیت جامع و ریشه های فکری آن نهفته است. گویی ملت ایران، با این انقلاب، پرده از هویتی پنهان برکشید و اصالت خود را به جهان نشان داد.

اسلامی بودن فراگیر: ابعادی فراتر از معنویت

انقلاب ایران اسلامی بود، اما نه تنها به معنای معنوی محض آن. مطهری تأکید می کند که برداشت غربی از دین، آن را صرفاً به بُعد معنوی و فردی محدود می کند، اما اسلام یک دین جامع است. انقلاب اسلامی ایران در عین حال که انقلابی معنوی بود، انقلابی سیاسی، اقتصادی، عدالت خواهانه و آزادی بخش نیز به شمار می رفت. راز موفقیت این نهضت در این بود که تمام ابعاد آن، رنگ اسلامی به خود گرفت. مبارزه برای پر کردن شکاف های طبقاتی و عدالت خواهی، ریشه ای معنوی در اسلام داشت که به جامعه ای توحیدی و بی طبقه اسلامی دعوت می کرد. آزادی خواهی و استقلال طلبی نیز در سایه اسلام معنا یافت، زیرا اسلام مؤمن را از زیر سلطه کافر آزاد می سازد.

همه شمول بودن و حضور مردمی

برخلاف بسیاری از نهضت های پیشین ایران، مانند مشروطیت که عمدتاً شهری بودند، انقلاب اسلامی ایران یک نهضت «شامل» و «همه جانبه» بود. تمامی اقشار جامعه، از شهری و روستایی گرفته تا کارگر، بازاری، روحانی، استاد و دانشجو، مشترکاً در آن شرکت داشتند. این گستردگی مشارکت، نه تنها از حیث جغرافیایی و اجتماعی، بلکه از نظر طبقاتی نیز بی سابقه بود؛ محروم و ثروتمند در کنار هم ایستادند. این اسلامی بودن نهضت بود که تمامی گروه ها و طبقات را در یک مسیر و در یک صف قرار داد و هماهنگی بی نظیری را در حرکت جمعی ملت ایجاد کرد. این ویژگی، نشان دهنده عمق نفوذ ایدئولوژی اسلامی در رگ و ریشه جامعه ایران بود.

رهبری امام خمینی (ره): طرح ارزش ها با معیارهای اسلامی

یکی از مهم ترین عوامل تمایز و موفقیت انقلاب اسلامی، کیفیت رهبری امام خمینی (ره) بود. امام با طرح ارزش ها و آرمان های انقلاب بر اساس معیارهای اسلامی، به مبارزات جهت و عمق بخشید. او مبارزه با ظلم، اختناق و بی عدالتی را در زیر پرچم اسلام انجام داد و تأکید کرد که یک مسلمان نباید زیر بار ظلم برود. سخن از استقلال گفت، زیرا ملت مسلمان نباید ذلیل باشد. او همچنین مسئله عدم جدایی دین از سیاست را مطرح کرد و آزادی خواهی را نه یک موضوع سیاسی، بلکه یک موضوع اسلامی دانست که هر مسلمان باید از آن برخوردار باشد. منطق رهبری امام، جز منطق اسلامی نبود؛ عدالتی اسلامی، آزادی ای اسلامی و استقلالی اسلامی. این رهبری، توانست روحیه خودباوری و ایمان به «من اسلامی» را در ملت احیا کند.

تجدید حیات من اسلامی: احیای خودباوری ملت

از نگاه مطهری، یکی از عناصر کلیدی که مردم ایران را به انقلاب اجتماعی سوق داد، تغییر روحیه تسلیم پذیری و احیای «روحیه انکار و تهاجم» بود که ریشه در «روح امر به معروف و نهی از منکر» و «جهاد» اسلامی داشت. رهبرانی چون سید جمال الدین اسدآبادی و به ویژه امام خمینی (ره)، بذر این روحیه انقلابی را در جامعه کاشتند. اما مهم تر از آن، احیای «احساس شخصیت» و «خودباختگی» را از مردم گرفتن بود. ملت ایران به خودباوری و ایمان به خود واقعی شان رسیدند. این «خودباختگی» که مطهری آن را «خسران نفس» می نامد، حالتی است که انسان یا جامعه، تمام قوا و استعدادهای خود را ناچیز می شمارد. رهبران انقلاب، با احیای «من اسلامی» و آشنا کردن مردم با تاریخ و ایدئولوژی غنی خود، این خودباختگی را از میان بردند و ملت را به «خود واقعی» و «روح جمعی» مومن ساختند.

«این خودباختگی که تعبیر قرآنی آن خسران نفس است. حالتی است روحی در انسان که واقعا انسان حالتی پیدا میکند که خودش خودش را میبازد. یعنی تمام قوا و نیروها و استعدادهایی که دارد وضعی پیدا میکند که گویی چیزی ندارد ….»

مقایسه با نهضت های داخلی و خارجی

شهید مطهری با مقایسه انقلاب اسلامی با نهضت های صدساله اخیر ایران (مانند تنباکو، مشروطه، ملی شدن صنعت نفت) و حتی انقلاب های بزرگ جهانی (مانند انقلاب فرانسه)، به بی نظیر بودن آن تأکید می کند. او می پذیرد که تمام اهداف این جنبش ها (مانند مبارزه با استعمار، استبداد، استثمار، آزادی خواهی و دموکراسی) در انقلاب اسلامی نیز وجود داشت، اما این انقلاب محدود به هیچ یک از آن ها نبود. جامعیت اهداف و نفوذ صددرصدی اسلامی آن در تمام اقشار جامعه، وجه تمایز اصلی بود. انقلابی که با «خداآگاهی» و تذکرات پیامبرانه پیش می رفت و همه هدف ها را با نورافکن «خودآگاهی خدایی» می دید. تنها نهضتی که از نظر مطهری می توان انقلاب ایران را با آن مقایسه کرد، نهضت صدر اسلام در زمان پیامبر (ص) و امیرالمؤمنین (ع) است که در حقیقت، انقلاب ایران را «خلف صالح» آن نهضت می داند.

الزامات بقا و تداوم انقلاب اسلامی

پس از پیروزی، انقلاب تازه در آغاز راه خود قرار می گیرد و بقای آن به پایبندی به اصول و آرمان های اولیه بستگی دارد. شهید مطهری به روشنی بیان می کند که تداوم انقلاب اسلامی تنها با حفظ ماهیت اصیل آن و حرکت در مسیر اهدافی که برای آن ها به وقوع پیوست، امکان پذیر است. او معتقد است که انحراف از این اصول، به معنای شکست و زوال انقلاب خواهد بود. این نگرش، مسئولیت عظیمی را بر دوش مسئولان و مردم قرار می دهد.

حفظ ماهیت اسلامی

شرط نخست و اساسی بقای انقلاب، حفظ «ماهیت اسلامی» آن در تمامی ابعاد است. از نگاه مطهری، انقلاب ایران، انقلابی عدالت خواهانه بود، اما عدالتی «اسلامی»؛ آزادی خواهانه بود، اما آزادی ای «اسلامی»؛ و استقلال طلب بود، اما استقلالی «اسلامی». تمامی ارزش های والایی که جامعه ایران به دنبال آن بود، در سایه و ظل اسلام و توأم با معنویت اسلامی خواسته شده بود. بنابراین، آینده این انقلاب تنها زمانی محفوظ و تداوم آن تضمین شده است که همچنان به این ارزش ها و اصول اسلامی پایبند بماند و اجازه ندهد که هیچ یک از ابعاد آن، از مسیر اصلی اسلامی خود منحرف شود.

مسیر عدالت خواهی: مبارزه با تبعیض و شکاف طبقاتی

دومین الزام برای بقای انقلاب، تداوم مسیر «عدالت خواهی» است. دولت های آینده باید در عمل در مسیر عدالت اسلامی گام بردارند، برای پر کردن شکاف های طبقاتی اقدام کنند و تبعیض ها را به طور واقعی از میان بردارند. هدف، ایجاد «جامعه توحیدی» به مفهوم اسلامی است؛ جامعه ای بی طبقه به مفهوم اسلامی، که با برداشت های غیراسلامی از جامعه بی طبقه تفاوت های بنیادین دارد. شهید مطهری هشدار می دهد که اگر عدالت فراموش شود، انقلاب شکست خواهد خورد، چرا که اصلاً ماهیت این انقلاب ماهیتاً عدالت خواهانه بود و از بطن محرومیت ها و نابرابری ها جوشید.

احترام به آزادی های واقعی: تحقق آزادی در چارچوب ارزش های انسانی و اسلامی

سومین شرط، احترام به «آزادی ها به معنی واقعی» و تحقق آن در چارچوب ارزش های انسانی و اسلامی است. آزادی در نگاه مطهری، رهایی حیوانی نیست، بلکه رهایی انسان برای رشد و شکوفایی فضائل انسانی است. انقلاب باید فضایی را فراهم آورد که در آن انسان بتواند در مسیر کمال خود گام بردارد و از قید اسارت شهوات و ظلم آزاد شود. تحقق آزادی های واقعی، تضمین کننده پویایی و مشارکت مردم در ساختن آینده ای بهتر است.

معرفی مکتب اسلام ناب به جهان: تبیین و ترویج ایدئولوژی اصیل

در نهایت، بقای انقلاب اسلامی به این بستگی دارد که «مکتب و ایدئولوژی خودمان (اسلام ناب)» را به جهان معرفی کنیم. انقلاب اسلامی نه تنها برای ایران، بلکه برای بشریت پیام نجات و رستگاری دارد. تبیین و ترویج ایدئولوژی اصیل اسلامی به عنوان راه حل مشکلات بشر، نه تنها به تقویت پایه های انقلاب در داخل کمک می کند، بلکه آن را به الگویی جهانی برای عدالت، آزادی و معنویت تبدیل می سازد. این وظیفه، نیازمند تلاش بی وقفه و تبیین روشن اصول اسلامی به جهانیان است.

نقش روحانیت در انقلاب اسلامی: جایگاه و وظایف

شهید مطهری برای روحانیت در انقلاب اسلامی جایگاهی محوری قائل است؛ جایگاهی که نه تنها در پیروزی، بلکه در بقا و تداوم انقلاب نیز نقشی بی بدیل ایفا می کند. او روحانیت را نه تنها به عنوان قشری مذهبی، بلکه به عنوان حاملان اصلی فرهنگ اسلامی و پرچمداران هدایت جامعه معرفی می کند. این نگاه، مسئولیتی سنگین بر دوش این قشر می گذارد که نیازمند خودسازی و تلاش مداوم است.

پیشتازی و ریشه کنی فساد

از نگاه مطهری، در نهضتی که از ۱۵ خرداد آغاز شد، «روحانیت تنها نیرویی بود که پیش افتاده بود و پیشتاز بود و به گونه ای وارد عمل شد که فساد را از ریشه کند.» آن ها تنها به مسائل جزئی مانند لغو امتیازات خارجی یا ملی شدن نفت بسنده نکردند، بلکه «دست انداخت روی آن ریشه اصلی: استبداد داخلی، استعمار خارجی.» این پیشتازی و ریشه کنی فساد، روحانیت را به نیروی اول و باورنکردنی انقلاب تبدیل کرد، به گونه ای که یک نظام ۲۵۰۰ ساله استبدادی را برانداخت.

ریشه های قدرت روحانیت شیعه

مطهری به تحلیل ریشه های قدرت و نفوذ بی نظیر روحانیت شیعه می پردازد که آن را از سایر روحانیت ها، حتی در جهان اسلام، متمایز می سازد:

• فرهنگ زنده و انقلاب خیز شیعی: فرهنگ شیعه، فرهنگی است که از «روش علی، از افکار و اندیشه علی و از نهج البلاغه علی تغذیه می شود.» این فرهنگ دارای عاشورا و صحیفه سجادیه است و دوره ۲۵۰ ساله امامت و ۲۷۳ ساله عصمت را تجربه کرده است. این غنای فکری و تاریخی، به روحانیت شیعه یک پشتوانه قوی فکری و روحی می دهد.
• استقلال تاریخی از قدرت های حاکمه: روحانیت شیعه از بدو تأسیس توسط ائمه (ع)، اساسش بر تضاد با قدرت های حاکمه بوده است. آن ها «از نظر معنوی متکی به خدا بوده و از نظر روابط اجتماعی متکی به مردم.» این استقلال از زورداران و پولداران، روحانیت را قادر ساخته که همواره در صف ملت بماند و نقش نظارتی و ارشادی خود را نسبت به دولت ایفا کند.

وظایف آینده روحانیت و هشدار

شهید مطهری، آینده انقلاب را نیز نیازمند حضور پررنگ روحانیت می داند، به شرط آنکه آن ها وظایف خود را به درستی درک کنند و عمل کنند. این وظایف عبارتند از:

• افزایش تحقیق علمی و تبلیغ: روحانیت باید کار خود را ده برابر کند، هم در زمینه تحقیق علمی و هم در زمینه تبلیغ و تبیین معارف اسلامی.
• ارتباط نزدیک با مردم: روحانیون باید به میان مردم بروند، درد مردم را از نزدیک لمس کنند و احساس کنند و ارتباط خود را با آنان چندین برابر کنند.
• احیای مساجد و هدایت سیاسی و معنوی جامعه: مساجد باید احیا شوند و روحانیون نقش محوری خود را در هدایت اخلاقی، معنوی و سیاسی مردم ایفا کنند.

مطهری در اینجا یک هشدار جدی می دهد: «اگر پرچمداری از روحانیون گرفته شود و به دست به اصطلاح طبقه روشنفکر بیفتد، به عقیده من، یک نسل بگذرد اسلام به کلی مسخ می شود.» زیرا حامل اصلی فرهنگ اسلامی، همین طبقه روحانیت است و باید این طبقه را اصلاح کرد، نه محو و نه در وضع موجود ثابت نگه داشت؛ چرا که ثابت ماندن نیز به معنای انقراض است.

چرا جمهوری اسلامی نه جمهوری دموکراتیک اسلامی؟

یکی از مباحث مهم در روزهای پس از پیروزی انقلاب، نام گذاری نظام جدید بود. عده ای از به اصطلاح روشنفکران اصرار داشتند که از عبارت «جمهوری دموکراتیک اسلامی» استفاده شود، اما امام خمینی (ره) زیر بار این عنوان نرفتند. شهید مطهری دلایل این مخالفت را با تیزبینی توضیح می دهد و تفاوت های بنیادین «دموکراسی غربی» با «دموکراسی اسلامی» را آشکار می سازد. در واقع، این تصمیم نه از سر مخالفت با آزادی و مشارکت مردم، بلکه از عمق خودباوری ملی و عدم تقلید کورکورانه از غرب نشأت می گرفت.

تفاوت ماهیت دموکراسی: آزادی های حیوانی در برابر آزادی های انسانی

از نگاه مطهری، دموکراسی غربی غالباً در حدود «آزادی های حیوانی» و رهایی از قیدوبندهای اخلاقی خلاصه می شود. او به عنوان مثال، قانونی شدن همجنس بازی در برخی کشورهای غربی بر اساس دموکراسی و خواست اکثریت را مطرح می کند. این نوع دموکراسی معتقد است که «قانون آن است که ملت بخواهد»، حتی اگر این خواست با معیارهای انسانی و اخلاقی در تعارض باشد. در مقابل، «دموکراسی اسلامی» بر اساس «آزادی های انسانی» بنا شده است. در اسلام، خواست و میل انسان ملاک مطلق نیست، بلکه باید تابع عقل، فطرت و وحی باشد. انسان زمانی به معنای واقعی آزاد است که انسانیت او رها باشد، نه حیوانیت او. انسانیت باید بر حیوانیت فرمان براند، نه برعکس.

خودباوری و عدم تقلید: ایستادگی بر اصالت فکری

دلیل دوم امام خمینی (ره) برای رد عنوان «دموکراتیک»، پرهیز از تقلید ظاهری و الگوبرداری از غرب بود. ایشان نمی خواستند که ملت ایران چشم به دنیای غرب داشته باشد و از آن الگو بگیرد. این کلمه، هرچند که ممکن است با نیت سوئی به کار نرفته باشد، اما به نوعی نشان دهنده وابستگی فکری و فرهنگی به غرب بود. مطهری می پرسد: آیا در متن اسلام، «حریت و آزادی»، «حاکمیت ملی»، و «حق انتخاب نماینده توسط مردم» وجود ندارد؟ پاسخ قاطعانه او «بله» است. «وقتی می گوییم جمهوری اسلامی، کلمه اسلامی در محتوای خودش همه این ها را دارد.» نیازی نیست که برای چیزی که خودمان داریم، به سراغ دیگران برویم یا حتی ژست آن را بگیریم. این خودباوری و استقلال فکری، برای امام خمینی بسیار حیاتی بود و هرگونه تلاشی برای خدشه دار کردن آن را نوعی «خیانت به روحیه مستقل این ملت» تلقی می کردند.

«وقتی میگوییم جمهوری اسلامی ، کلمه اسلامی در محتوای خودش همه اینها را دارد ، اما همین قدر که بگوییم جمهوری دموکراتیک اسلامی معنایش این است که ما چشم به دنیای غرب داریم. رهبر ما میگوید من نمیخواهم که ملتم چشم به دنیای غرب داشته باشد و از غرب الگو بگیرد …»

شمولیت اسلامی: تمامی اصول دموکراتیک در بطن اسلام

مطهری تأکید می کند که واژه «اسلامی» به خودی خود شامل تمام اصول دموکراتیک مورد نیاز یک جامعه سالم است. اسلام آزادی، حاکمیت ملی، و حق انتخاب را به رسمیت می شناسد. این ها از اصول ذاتی دموکراسی مطلوب اسلامی هستند. بنابراین، اضافه کردن واژه «دموکراتیک» نه تنها ضروری نیست، بلکه می تواند به معنای این باشد که اسلام به تنهایی برای ارائه این اصول کفایت نمی کند و نیازمند وام گرفتن از مکاتب دیگر است. این اصرار بر «جمهوری اسلامی»، در واقع تأکیدی بر خودکفایی فکری و فرهنگی ملت ایران بود تا بر پای خود بایستد و به «من اسلامی» خود معتقد شود.

سهم خواهی گروه ها و نقش اقلیت ها در انقلاب

پس از پیروزی هر انقلاب، بحث «سهم خواهی» گروه های مختلف مطرح می شود. شهید مطهری اما این مفهوم را در مورد انقلاب اسلامی ایران، که هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد، نقد می کند. او معتقد است که انقلاب یک فرآیند جاری و دارای ایستگاه های متعدد است و هنوز به مرحله میوه چینی نرسیده است که بحث سهم خواهی مطرح شود. او همچنین به نقش اقلیت ها، چه مذهبی و چه غیرمذهبی، در این انقلاب می پردازد و ماهیت واقعی مشارکت آن ها را از دیدگاه اسلام تحلیل می کند.

سهم خواهی پس از پیروزی: نفی میوه چینی زودهنگام

مطهری معتقد است که سهم خواهی، زمانی مطرح می شود که یک انقلاب به «تمام و کمال به ثمر برسد و موقع بهره دهی و میوه چینی آن باشد.» او این وضعیت را به باغی تشبیه می کند که افراد زیادی در کاشت و پرورش درختان آن سهم داشته اند و حال زمان برداشت میوه فرا رسیده است. در چنین حالتی، مطالبه سهم منطقی به نظر می رسد. اما در مورد انقلاب اسلامی ایران، او تأکید می کند که این انقلاب تازه «آغاز شده و مرحله ای را طی کرده است و مراحلی را هنوز در پیش دارد.» به عبارت دیگر، انقلاب یک «قافله» در حال حرکت است و هنوز به مقصد نهایی خود نرسیده است تا بتوان از سهم خواهی سخن گفت. این نگاه نشان می دهد که انقلاب از نظر مطهری، یک پروژه بلندمدت است که نیازمند تداوم تلاش و جهاد همگانی است.

مشارکت اقلیت ها: روح و ستون اصلی اسلام بود

شهید مطهری اذعان می کند که اقلیت های مذهبی و سیاسی نیز در انقلاب اسلامی ایران شرکت داشتند و سهمی در پیروزی آن ایفا کردند. او برای توضیح این نکته، به تاریخ صدر اسلام اشاره می کند که چگونه اقلیت های غیرمسلمان (مانند یهودیان در ایران و مصر) به دلیل رنج از حکومت های وقت، به کمک مسلمانان شتافتند. این مشارکت، هرگز به معنای آن نیست که انقلاب اسلامی ماهیتی مشترک با این اقلیت ها پیدا کرده است. مطهری تأکید می کند: «معنای اینکه یک انقلاب، اسلامی باشد این نیست که همه شرکت کنندگان در آن بدون استثنا روح اسلامی داشته اند یا همه آن کسانی هم که روح اسلامی داشته اند روح اسلامی شان به یک درجه بوده.» او قاطعانه بیان می کند که «آنچه که روح این نهضت را تشکیل می داده چه بوده؟ آنچه که استوانه این نهضت را تشکیل می داده چه بوده؟» و پاسخ می دهد که «روح نهضت را اسلام تشکیل می داد.» بنابراین، سهم مشارکت اقلیت ها از نظر عددی اندک و از نظر کیفی، تابع روح کلی انقلاب بوده است.

نقش منفی گروه های غیرمذهبی (مانند فدائیان خلق)

در خصوص نقش گروه های غیرمذهبی نظیر فدائیان خلق، مطهری تحلیل دقیق تری ارائه می دهد. او اذعان می کند که افرادی از این گروه ها نیز در مبارزات شرکت داشتند و کشته شدند و برخی از جوانانشان دارای صداقت بودند. اما او نقش آن ها را از «دو زاویه» بررسی می کند:

1. زاویه عددی: از این جنبه، سهمشان کم بود.
2. زاویه تأثیر بخشیدن در جامعه: از این جنبه، «سهم منفی» داشتند.

منظور او از «سهم منفی» این است که این گروه ها اگرچه با شاه مخالف بودند، اما آرمان هایشان (مانند روی کار آوردن نظام کمونیستی) با آرمان های اسلامی و تغییرات بنیادی به شکل اسلامی در تضاد بود. به عنوان مثال، شهادت یک جوان مسلمان در جامعه اسلامی موج ایجاد می کرد و حرکت آفرین بود، اما کشته شدن یک کمونیست ممکن بود «نگرانی ایجاد کند: نکند ما به طرف کمونیسم می رویم؟!!» به این ترتیب، آن ها نه تنها عامل حرکت مثبت نبودند، بلکه گاهی عامل توقف یا انحراف نیز می شدند. این تحلیل نشان می دهد که مطهری، صرف مخالفت با رژیم گذشته را برای همسویی با انقلاب کافی نمی دانست، بلکه ماهیت آرمان ها و جهت گیری فکری را نیز مهم می شمرد.

آیا به آرمانشهر اسلامی رسیده ایم؟ (وضعیت کنونی و مسیر پیش رو)

شهید مطهری، پیروزی انقلاب اسلامی را پایان راه نمی دانست، بلکه آن را گام نخست در مسیری طولانی و پرفرازونشیب تلقی می کرد. او با واقع بینی، به بررسی وضعیت کنونی انقلاب در زمان خود می پردازد و چشم اندازی از مسیر پیش رو و ایستگاه های آتی را ترسیم می کند. این نگاه، به ما درکی عمیق تر از اهداف بلندمدت انقلاب و مسئولیت های آتی می دهد.

انقلاب به عنوان گام اول: تشکیل حکومت اسلامی

از نگاه مطهری، زمانی که امام خمینی (ره) قیام کرد، هدف ایشان تنها سرنگونی رژیم شاه نبود، بلکه «تشکیل حکومتی بر مبنای اسلام به جهت پیاده کردن احکام الهی در زمین و مقدمه ای برای تشکیل حکومت جهانی اسلامی به رهبری حضرت صاحب (عج)» بود. بنابراین، پیروزی انقلاب و براندازی حکومت طاغوت، تنها «گام اول و ابتدایی» در تحقق هدف بزرگ تر امام محسوب می شد. این به معنای آن بود که ملت ایران هنوز در آغاز یک راه طولانی قرار داشت و نباید تصور می کرد که به پایان مقصد رسیده است.

ایستگاه های بعدی: از اجرای قوانین تا حکومت جهانی

مطهری تأکید می کند که این راه، «ایستگاه های مختلفی» دارد که ایستگاه اول آن، پیروزی انقلاب و براندازی رژیم گذشته بود. اما ایستگاه های بعدی، به مراتب پیچیده تر و حیاتی تر هستند:

1. ایجاد دستگاه ها و قوانین اسلامی: پس از تأسیس نظام اسلامی، باید دستگاه های اداری و اجرایی مطابق با موازین اسلامی شکل گیرد و قوانین بر اساس شریعت الهی تدوین و به تصویب برسند.
2. اجرای قوانین الهی: مرحله بعدی، تلاش همگانی و بی وقفه در جهت اجرای واقعی و کامل قوانین الهی در تمامی ابعاد جامعه است. این مرحله نیازمند تعهد، بصیرت و نظارت مداوم است.
3. تشکیل حکومت جهانی اسلامی: غایت و ایستگاه پایانی، رسیدن به «حکومت اسلامی جهانی» است که زمینه را برای ظهور حضرت ولی عصر (عج) فراهم آورد.

بنابراین، این درست نیست که بگوییم «در حال حاضر کاملاً اسلامی هستیم یا نه.» بلکه باید گفت «ما در حال حرکت در مسیر اسلامی شدن هستیم» و باید یکی یکی ایستگاه ها را فتح کرده و راه را به پیش رویم. این مسیر، یک فرآیند مستمر و پویا است که هرگز متوقف نمی شود تا به آرمان نهایی خود برسد.

نیاز به جهاد همگانی: تلاش جمعی و توکل بر خدا

مطهری تصریح می کند که این مهم، یعنی فتح ایستگاه های بعدی و رسیدن به اهداف نهایی، «فقط با جهاد همگانی و توکل به حضرت حق تحت رهبری ولی فقیه صورت می گیرد.» «جهاد همگانی» به معنای تلاش و کوشش مستمر و فراگیر تمامی افراد جامعه در ابعاد مختلف علمی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است. این مسئولیت، تنها بر دوش مسئولان نیست، بلکه هر فرد در جایگاه خود، وظیفه دارد که برای تحقق آرمان های انقلاب و پیشبرد آن در مسیر اسلامی شدن، تلاش کند. توکل بر خدا و پیروی از رهبری ولی فقیه نیز، عنصر حیاتی برای حفظ وحدت و جهت گیری صحیح در این مسیر پر چالش است.

نتیجه گیری

کتاب «آینده انقلاب اسلامی» شهید مطهری، فراتر از یک خلاصه صرف، اثری ژرف و تحلیلی است که به ما درکی عمیق از ماهیت، ریشه ها، و چشم انداز بقای انقلاب اسلامی ایران می بخشد. شهید مطهری در این کتاب، با بصیرت و تسلط بی نظیر خود، نشان می دهد که انقلاب اسلامی نه یک تغییر سطحی، بلکه طغیانی مردمی و بنیادی بود که ریشه هایی کهن در مکتب اسلام ناب داشت. او با تمایز دقیق میان مفاهیم «اصلاح»، «کودتا» و «انقلاب»، به خواننده کمک می کند تا جایگاه بی نظیر این حرکت عظیم را در میان سایر تحولات تاریخی درک کند.

از نگاه این متفکر بزرگ، انقلاب ایران محصول دگرگونی روحی و احیای «من اسلامی» در یک ملت بود؛ ملتی که پس از سال ها خودباختگی، به خودباوری رسید و با رهبری بی بدیل امام خمینی (ره)، ارزش های اسلامی را در تمامی ابعاد زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود عینیت بخشید. او تأکید می کند که بقای این انقلاب، در گرو حفظ ماهیت اسلامی، تداوم مسیر عدالت خواهی، احترام به آزادی های واقعی و معرفی اسلام ناب به جهان است. همچنین، نقش روحانیت را به عنوان حاملان اصلی فرهنگ اسلامی، در هدایت و نظارت بر مسیر انقلاب، حیاتی می داند و هشدارهای لازم را در خصوص وظایف آتی آنان مطرح می سازد.

مطهری در این اثر، با نقد مفهوم سهم خواهی زودهنگام و تبیین نقش واقعی اقلیت ها، نشان می دهد که انقلاب اسلامی، پروژه ای در حال حرکت است که پیروزی آن، تنها گام نخست در راه رسیدن به آرمانشهر اسلامی و در نهایت، حکومت جهانی عدل الهی است. بنابراین، کتاب «آینده انقلاب اسلامی» نه تنها چراغ راهی برای درک گذشته انقلاب اسلامی ایران است، بلکه همچون قطب نمایی عمل می کند که مسیر آینده این انقلاب و چالش ها و فرصت های پیش روی آن را روشن می سازد. مطالعه و تعمق در این مباحث، برای هر ایرانی که به دنبال درکی عمیق و آگاهانه از انقلاب خود و مسیر پیش رو است، ضروری به نظر می رسد.