داستان یک رودخانه ی از نفس افتاده

به گزارش دکتر نانو رودخانه که خشک شود زمین سست می شود و فرو می نشیند و هوا نیز غبار آلود می شود. حقآبه رودخانه که داده نشود در زمین فرونشست ایجاد می شود و تالاب ها نیز خشک می شوند. تالاب ها که خشک شوند ریزگردهای آلوده به آلاینده های مضر در هوا پراکنده می شوند و هزاران مشکل و آلودگی زیست محیطی سلامتی انسان را تهدید می کند.

«زاینده رود» به عنوان یک اکوسیستم و تغذیه کننده منابع آب زیرزمینی است. این رودخانه تنها یک کانال آبرسانی نیست که هر زمان بتوان جریان آب در آن را قطع یا وصل کرد بلکه یک زیست بوم دارای حقآبه محیط زیستی است که نقش مهمی نیز در تغذیه سفره های آب زیرزمینی دارد. این رودخانه بزرگ ترین و پرآب ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از سال های دور از کوه های زردکوه بختیاری در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می گیرد. زاینده رود از دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می رود و در نهایت به تالاب گاوخونی می ریزد.

این رودخانه تا سال ۱۳۷۵ جریان دائمی داشت و میزان منابعش از میزان مصارفش بیشتر بود اما به تدریج میزان مصارف افزایش پیدا کرد. کم کم افزایش جمعیت توسعه کشاورزی و استقرار صنایع باعث شدروند کاهش حجم آب شدت بگیرد و در قدم اول تالاب گاوخونی از دست برود. نقش این رودخانه تامین آب شرب بسیاری از شهرها و روستاهاست و همین مساله باعث شده که برای ذخیره آب برای مصارف شرب جریان این رودخانه قطع و تنها گاهی برای مصارف کشاورزی رهاسازی شود. با توجه به این شرایط  روز ۱۸ مهرماه در سال ۱۳۸۲ از سوی تشکل های زیست محیطی استان های اصفهان و چهارمحال و بختیاری به عنوان «روز نکوداشت زاینده رود» نامگذاری شد تا به اهمیت «حیات آفرین» بودن این رودخانه تاکید کنند.

بیشتر بخوانید:

عکس هایی از زاینده رود ۱۳۶۰

 زاینده رود که به آن زنده رود می گفتند و روزگاری جاری بود به این خطه زندگی و آبادانی می بخشید مرحوم میرعبدالله هاشمی نسب نمین – عکاس قدیمی اصفهانی – می گفت: «می دانید آن زمان چند هزار اصفهانی لب رودخانه می نشستند و عکس می گرفتند؟ الان آن ها کجا بیایند و چه چیزی را ببینند و در کنار کدام رود عکس بگیرند؟ در کنار یک بیابان خودساخته؟»

علی اصغر شاه زید – استاد پیشکسوت مکتب آواز اصفهان – هم می گوید: «زاینده رود چشم و چراغ اصفهان بود و منبع الهام برای خلق آثار هنری هنرمندان در رشته های مختلف به شمار می رفت. این رودخانه پناه گاهی برای روحیه بخشی بود اما حالا فقط حال و هوای خاص آن دوران فقط در قاب ذهن باقی ماند.»

احمدرضا لاهیجان زاده – سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست که در گذشته مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان بود – درباره روند کاهش سطح آب رودخانه زاینده رود به دکتر نانو می گوید: در دهه ۸۰ و از حدود سال ۸۷ روند خشک شدن تالاب گاوخونی به وضوح مشاهده شد. حقآبه تالاب گاوخونی حذف و به طرح های توسعه اضافه شد و این روند همچنان ادامه پیدا کرد و حقآبه رودخانه زاینده رود هم در عمل حذف شد. این کار باعث شده است دیگر حتی به زاینده رود رودخانه فصلی هم نگوییم. عملا تبدیل به یک کانال آب شده است که در فلات مرکزی وجود دارد و صرفا چند نوبت در سال آب را به سمت مزارع کشاورزی هدایت می کند.

او در خصوص وضعیت حقآبه این رودخانه خاطرنشان می کند: شرایط رودخانه بیانگر میزان حقآبه آن است. وقتی رودخانه ماه های متوالی خشک است یعنی حقآبه ای برای آن وجود ندارد. براساس مطالعاتی که انجام دادیم حداقل نیاز آبی تالاب گاوخونی ۱۷۶ میلیون متر مکعب است تا خدمات اکوسیستمی حداقلی به محیط پیرامونی خودش ارایه دهد. اگر رودخانه هم بخواهد به حیات خودش ادامه دهد به ۱۳۷ متر مکعب حقآبه نیاز دارد. در مجموع باید ۳۱۳ میلیون متر مکعب آب حداقلی در رودخانه جریان داشته باشد.

سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید می کند: موضوع فراتر از بحث تالاب گاوخونی و خدمات آن است. چالش کاهش آب باعث فرونشست در کلانشهر اصفهان شده است. براساس مطالعات انجام شده توسط مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی برای کنترل فرونشست باید ۱۵ متر مکعب دبی رودخانه زاینده رود به صورت دائم در جریان باشد تا آبخوان های شمال شهر اصفهان تا دولت آباد و شاهین شهر تغذیه شوند و آب برداشتی شان جبران شود.

لاهیجان زاده درباره اقدامات انجام شده می گوید: به منظور ایجاد تعادل بین برداشت آب و حجم آب آبخوان ها یک طرح تا سال ۱۴۰۵ تحت عنوان سازگاری با کم آبی برای کل کشور تدوین و ابلاغ شد. در این طرح برنامه زمان بندی شده ای را مشخص کرده اند و موضوعاتی مثل نصب کنتور هوشمند در برداشت آب چاه ها توقف برداشت از چاه های غیرمجاز برخورد و مقابله با اضافه برداشت های چاه ها تا نحوه مدیریت آب در صنعت و مسائل آب شرب شهری و اصلاح خطوط آسیب دیده انتقال آب در آن وجود دارد ااما این اقدامات با چند میلیارد متر مکعب کمبود آب آبخوان ها همچنین توسعه های شهری و صنعتی طی سال های گذشته نمی تواند برابری کند.

او با بیان این که وزارت نیرو تصمیم گرفت طرحی را تحت عنوان «سند احیای زاینده رود» آماده کند تصریح می کند: این طرح کل حوضه آبریز را در برمی گیرد و برایش پنج یا شش سناریو تعریف شده است. برخی از آن ها  شامل اجازه ندادن به برداشت های غیر مجاز و بی رویه چه در بالادست رودخانه و چه در پایین دست سد زاینده رود انتقال آب دریا به استان اصفهان و قطع ارتباط آب رودخانه به صنعت استفاده از پساب شهرها و تصفیه آن توسط صنایع بزرگ می شود.

سرپرست معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست درباره آخرین وضعیت پروژه انتقال آب دریا این گونه می گوید: این پروژه در دو فاز تعریف شده است و فاز اول آن حدود ۶۰ میلیون متر مکعب است و احتمالا تا اوایل سال آینده وارد مدار می شود و چند واحد صنعتی بزرگ را پوشش می دهد. در این فاز از تصفیه خانه ای استفاده می شود که آب را به یزد انتقال می دهد. در فاز دوم نیز یک تصفیه خانه جدید در کنار دریای عمان در مراحل اولیه ساخت وجود دارد و با پایان این فاز میزان حقآبه زاینده رودبه ۲۰۰ میلیون متر مکعب می رسد. بعد از پایان این پروژه آب کل صنعت اصفهان از طریق آب دریا تامین خواهد شد.

لاهیجان زاده در پایان اضافه می کند: کمبود آب حوضه بین ۸۵۰ و ۹۰۰ میلیون متر مکعب است. از سوی دیگر مراحل مقدماتی طرح ساخت سد کوهرنگ ۳ شروع شده وهم اکنون هم با ایستگاه پمپاژ مقداری آب در حال انتقال است. طرح های دیگری هم مد نظر وزارت نیرو است تا بتواند تعادل اولیه ای را به وجود بیاورد. برنامه وزارت نیرو این است که تا سال ۱۴۱۰ مشکلات زاینده رود را تا حدودی برطرف کند البته شاید نتوانند جریان آب را دائمی کنند اما در سناریوهای مختلف طرح وزارت نیرو آمده که اگر همه پروژه های پیش بینی شده اجرایی شوند می توان زمان ماندگاری جریان آب در زاینده رود را طولانی کرد.

پایان خبر دکتر نانو