معبد ایرانی که در جست وجوی نفت پیدا شد!

به گزارش دکتر نانو گروهی از جستجوگران نفت به دنبال گزارش های «ژاک دمورگان» زمین شناس معروف فرانسوی و در جریان یک ماموریت دیده بانی در سال ۱۹۳۵ میلادی بر فراز خوزستان با یک تپه غیرعادی مواجه شدند.

کشف این تپه به سازمان باستان شناسی ایران اطلاع داده شد. آنها به نوبه خود با هیأت باستان شناسی فرانسوی در ایران که در نزدیکی شوش پایتخت باستانی پادشاه عیلامی در حال کاوش بودند تماس گرفتند. زمانی که باستان شناسان فرانسوی به سرپرستی «رولان دو مکنم» این تپه را بررسی کردند متوجه ویرانه های یک شهر شدند. بررسی های بعدی نشان داد که یک زیگورات در قلب این ویرانه وجود دارد که بزرگترین زیگورات خارج از بین النهرین محسوب می شود.

شهر عیلام

مردم محلی این تپه را با نام «چغازنبیل» می شناختند که به معنای «تپه سبدی شکل» است. «چغازنبیل» در نهایت به نام رسمی این محوطه تبدیل شد که کاوش آن از سال ۱۹۳۶ میلادی زیر نظر «مکنم» باستان شناس فرانسوی آغاز شد.

گروه فرانسوی این تپه را به عنوان «دوراونتاش» باستانی یا همان شهر «اونتاش» شناسایی کردند که توسط «اونتاش ناپیریشا» پادشاه عیلامی ساخته شده بود. «اونتاش ناپیریشا» که از نوادگان دودمان بزرگی از پادشاهان عیلامی بود که چندین قرن در این منطقه سلطه داشتند از آغاز قرن سیزدهم پیش از میلاد در این منطقه حکومت می کرد.

عیلام که در سراسر فلات شرق و شمال خلیج فارس امتداد یافته بود در مرز امروز ایران و عراق قرار گرفته است. عیلام شامل یک اتحادیه آزاد از رهبران بود که پادشاه اصلی آن در شهر باستانی شوش حکمرانی می کرد.

مردم این منطقه خود را «هَتَمی» (هَلتَمتی) می نامیدند. نام عیلام زمانی رایج شد که باستان شناسان این اصطلاح عبری را از عهد عتیق که در آن اشاره های متعددی به این پادشاهی وجود دارد استفاده کردند. یکی از پادشاهان عیلام در باب ۱۴ کتاب «سفر پیدایش» به نام «کدرلاعمر» (کدورلعومر) نامیده می شود و طبق سنت همزمان با پادشاه سومری حمورابی در قرن ۱۸ قبل از میلاد بر عیلام و منطقه گسترده تر حکومت می کرد. به هر روی این ادعا شاهدی به جز برخی روایت های دینی در این کتاب ندارد و مورخان نمی دانند که آیا «کدرلاعمر» یک شخصیت تاریخی بوده است یا خیر اما اشاره های کتاب عهد عتیق نشان دهنده اهمیت منطقه عیلام است. (برگرفته از نشنال جئوگرافی)

نام عیلام در متن های اکدی و سومری نیز به جا مانده و در این زبان ها به معنی «بلندی ها» یا «سرزمین مرتفع» است. زبان عیلامی ها با زبان شناخته شدۀ دیگری هم خانواده نیست هرچند خط عیلامی هنوز رمزگشایی نشده و تاریخچۀ کهن این قوم را باید از روی دیگر منابع میان رودانی استخراج کرد.  خاستگاه قوم عیلامی همانند زبان آن در هاله ای از رمز و راز فرو رفته است اما بنا بر قوی ترین احتمال عیلامی ها از مردمان بومی فلات ایران بودند که فرهنگ شان در دورۀ میان رودانیِ عُبِید (حدود ۵۰۰۰ تا ۴۱۰۰ پیش از میلاد) شروع به شکل گیری کرد. ( Joshua J. Mark/ دانشنامه تاریخ جهان)

آشکار شدن زیگورات

در سال ۱۹۳۹ میلادی آغاز جنگ جهانی دوم کاوش باستان شناسان فرانسوی در «چغازنبیل» و محوطه باستان شناسی در شوش را تعلیق کرد. بیش از یک دهه گذشت تا اینکه کاوش از سر گرفته شد. «رومن گیرشمن» سرپرست جدید هیأت باستان شناسان فرانسوی در ایران کاوش در این مکان را (در فاصله ۱۹۵۱ تا ۱۹۶۲ میلادی) ادامه داد.

«گیرشمن» که در اوکراین متولد شده بود به دنبال انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ میلادی مهاجرت کرد و در حرفه باستان شناسی در فرانسه مشغول شد. او مجموعه ای از پروژه های موفق از جمله حفاری در شهر ساسانی «بیشاپور» و شهر باستانی کوشانی «بگرام» در افغانستان را انجام داده بود. گیرشمن کاوش در چغازنبیل را در سال ۱۹۵۱ از نو آغاز کرد.

تیم او که توجه خود را به تپه معطوف کردند زمین را حفر کردند و یک هرم پلکانی یا زیگورات نمایان شد. گیرشمن ثابت کرد که این سازۀ سه طبقه زمانی دارای پنج طبقه (شامل معبد بالای آن) بوده و در ابتدا بر اساس برخی تخمین ها بیش از ۵۱ متر ارتفاع داشته است که دو برابر ارتفاع ویرانه های موجود است.

زیگورات عالی ترین تجسم معماری بین النهرین بود. از منظر که این سازه ها با آجرهای گلی ساخته شده اند و بیشتر زیگورات های بین النهرین درحالی کشف شدند که در وضعیت مناسبی قرار نداشتند. «چغازنبیل» یک استثناست. «چغازنبیل» بزرگترین نمونه خارج از بین النهرین بوده و  در نوع خود بهترین زیگورات سالم است.

گیرشمن و اعضای گروه باستان شناسانش ۹ فصل را در محوطه چغازنبیل سپری کردند و به طور روشمند برای کشف بقایای سازه های عیلامی در آنجا کار کردند. یک محله سلطنتی در نزدیکی دیوارهای محافظ شهر ساخته شده بود که چندین معبد کوچک تر زیگورات بلند را احاطه کرده بودند.

شهر مقدس

زیگورات بر ناحیه مرکزی و مقدس دور اونتاش تسلط دارد؛ جایی که گیرشمن معابدی را که به خدایان عیلامی از جمله «پینی کر» الهه مادر اختصاص داده شده بود کشف کرد. آن سوی منطقه مقدس محله سلطنتی متشکل از کاخ هایی با جزئیات زیاد وجود داشت که با استفاده از آجر گچ و شیشه ساخته شده بودند. در زیر زمین یک مقبره زیرزمینی (Hypogeum) حاوی اتاقک های تدفین طاق دار است.

محققان بر این عقیده اند که زیگورات برای «اینشوشی ناک» (خدای زمین) و «ناپیریشا» (خدای شوش) دو خدای اصلی عیلامی ساخته شده بود. ممکن است «اونتاش ناپیریشا» با انتخاب این خدایان قصد داشته نقش شهر جدید را از یک مرکز مذهبیِ محلی فراتر برده و به ارزش شوش (یا حتی فراتر از آن) تبدیل کند.

همزمان با افزایش قدرت و اقتدار منطقه ای عیلام در دوران سلطنت «اونتاش ناپیریشا» آثار هنری قابل توجهی مانند مجسمه برنزی باشکوه ملکه او «ناپیر-آسو» ساخته شد که توسط باستان شناسان به همراه آثار هنری دیگر در «چغازنبیل» کشف شد.

باستان شناسان دریافته اند زیگورات چغازنبیل در دو مرحله ساخته شده است. در مرحله اول فقط یک حیاط مربع با اتاق هایی در اطراف حیاط بوده است. ورودی این اتاق ها به حیاط مرکزی باز می شدند. در مرحله دوم ورودی های اتاق ها را مسدود کردند و طبقات دوم سوم و چهارم را به صورت حجم های تو پر خشتی از کف حیاط مرکزی ساختند. پی هر سه این طبقات بر حیاط مرکزی قرار دارند. راه دسترسی به اتاق هایی که قبلا ورودی آن از حیاط مرکزی بود نیز از سقف طبقه اول و با کمک پلکان بوده است. روی طبقه چهارم نیز معبد اعلی را ساختند.

پس از مرگ «اونتاش ناپیریشا» ساخت این مجموعه ناتمام باقی ماند. کاشی ها بدون استفاده روی هم چیده شدند و اتاقک های تدفین طاق دار سلطنتی خالی ماندند. این مکان از غارت در امان ماند و تا حدود سال ۱۰۰۰ قبل از میلاد به زیارتگاه تبدیل شد تا اینکه متروک شد.

در هزاره اول پیش از میلاد عیلام رقیب قابل توجهی برای قدرت های بزرگ منطقه بود. با این حال برای «آشوربانی پال» و آشوری ها که سپاهیانشان چغازنبیل را در اواسط قرن هفتم قبل از میلاد غارت کردند (بنابر برخی شواهد تاریخی کامل ویران نکردند) همتا به نظر نمی آمد. صد سال بعد و در زمان هخامنشیان عیلام در امپراتوری ایران ادغام شد و گنجینه های آن تا زمان کشف مجدد آنها در  ۲۵۰۰ سال بعد در عصر استعمار و نفت فراموش شده بود.

چغازنبیل نخستین اثر تاریخی ایران است که ۲۶ اکتبر ۱۹۷۹ میلادی برابر با ۴ آبان ماه ۱۳۵۸ به کوشش روانشاد «شهریار عدل» ـ باستان شناس ـ با شماره ۱۱۳ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این زیگورات در نزدیکی شوش و در خوزستان واقع شده است.

پایان خبر دکتر نانو