«فناوری» کلید حل مشکلات صنعت ساخت و ساز ایران/ الزامات قانونی کافی نیست!

خبرگزاری علم و فناوری دکتر نانو- گروه علم و فناوری؛ صنعت ساختمان‌سازی هم مانند صنایع دیگر روز به روز در حال پیشرفت و توسعه است. امروزه استفاده از مصالح نوین ساختمانی و فناوری‌های جدید برای ساخت ساختمان‌ها و رفع کاستی‌ها و مشکلات این صنعت مورد توجه بسیاری از دولت‌ها قرار گرفته است. مصالح و فناوری‌هایی که علاوه بر افزایش کیفیت ساختمان‌ها و بناها، نقش مهمی در تامین امنیت ساختمان‌ها در برابر حوادث غیرمترقبه‌ای مانند زلزله و کاهش اتلاف انرژی و آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از ساخت و ساز‌ها دارند.

اهمیت استفاده از این فناوری‌ها در ایران و جهان و همچنین واکاویی جایگاه ایران در استفاده از این فناوری‌ها باعث شد تا گفت‎وگویی با هوشنگ فروغمند اعرابی مدیر برنامه ملی صنعتی سازی مسکن ستاد توسعه اقتصاد دانش بنیان عمران و ساختمان معاونت علم، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری داشته باشیم.

مشروح گفت‌وگو به شرح زیر است:

*آقای دکتر فروغی در ابتدا بفرمایید که فناوری‌های نوین و مصالح جدید چه تغییر و تحولاتی می‌توانند در حوزه معماری ایجاد کنند؟

فروغمند اعرابی: یک محور مهم در این زمینه «معماری» است. برای نشان دادن این نقش، می توان «معماری» را از چند وجه نظاره کرد. یک، وضعیت کنونی شهر‌ها و بنا‌ها است که با مشاهده آن، گمان می‌کنیم، استفاده از یک سری مصالح و فناوری‌ها باعث شده‌ شکل بنا‌ها و شهر‌ها به شکل خاصی تغییر پیدا کند؛ این مسئله را می‌توانیم یک اتفاق حاصل از فناوری بدانیم. وجه دیگر نیز آن است که معماری را به عنوان عمل معماران بدانیم که در این صورت فناوری نیز جایگاهی اساسی پیدا می‌کند.

با فناوری هم معمار تفکر متفاوتی پیدا کرده و هم فرم‌های جدید و فضا‌های جدیدی خلق می‌شود بنابراین ما دو حالت معماری از دیدگاه عموم (غیر معماران) و معماران داریم. فناوری در هر دوی این قسمت‌ها می‌تواند تغییر و تحولات اساسی ایجاد کند.

با فناوری هم معمار تفکر متفاوتی پیدا کرده و هم فرم‌های جدید و فضا‌های جدیدی خلق می‌شود بنابراین ما دو حالت معماری از دیدگاه عموم (غیر معماران) و معماران داریم. فناوری در هر دوی این قسمت‌ها می‌تواند تغییر و تحولات اساسی ایجاد کند

به گفته میس فان دروهه، هرگاه فناوری به حد اعلای خودش برسد، به معماری تبدیل می‌شود. همچنین از دیدگاه معماری فناوری‌های حوزه ساختمان با معماری تفاوت دارند؛ در معماری ملاک‌هایی را مد نظر داریم که در ساختمان متفاوت است.

هرچند ساختمان به معماری نزدیک است، اما یکی نیستند و با یکدیگر تفاوت دارند. اگر بخواهیم مصالح و فناوری‌ها را از نظر ساختمانی مشاهده کنیم، آنها را نیز می‌توانیم به گونه‌ای دیگر دسته‌بندی کنیم. یکی خود مصالح ساختمانی شامل مصالح رایج ساختمانی مانند سیمان، میلگرد، بتن، انواع نازک کاری‌های دیوارها، کف، سقف و … است. دوم، سازه‌ها و سیستم‌های سازه ساختمان است که بیشتر در حوزه عمرانی به آن پرداخته می‌شود.

سوم، مسائل مربوط به مدیریت در حوزه ساختمان است. اگر این سه حوزه را تفکیک کنیم، در هر سه حوزه، فناوری در آنها تاثیر دارد و این تفکیک و تقسیم بندی می‌تواند نتیجه‌ای به همراه داشته باشد که هر کدام از این رشته‌ها را جداگانه پیش ببریم. همه این موارد قابل حمایت و پیگیری هستند به خصوص در نهاد‌های مرتبطی که مسئولیت مرتبط دارند و از دانش‌های حوزه عمران و ساختمان حمایت می‌کنند.

فناوری و ساختمان عجین می شوند!

* اگر از دیدگاه عموم مردم به این مسئله نگاهی داشته باشیم، در حال حاضر کدام فناوری‌ها در دنیا برای ساختن ساختمان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و ما در ایران توانسته‌ایم از این فناوری‌ها بهره بگیریم؟

فروغمند اعرابی: اغلب با مشاهده فناوری‌های دنیا و تصاویر و مصادیق خاص تبلیغاتی این سوء برداشت و گمان ایجاد می‌شود که اکنون فناوری بسیار پیشرفته‌ای در سایر کشور‌ها وجود دارد. گاهی اوقات تفکر اشتباه و نادرستی داریم و گمان می‌کنیم که هرگز کشور ما به این سطح از تکنولوژی و فناوری نمی‌رسد.

در وهله نخست باید گفت، گمان اینکه فناوری‌های حوزه ساختمان بقیه کشور‌ها از ما بسیار پیشرفته‌تر بوده نادرست است. اصولا حوزه عمران و ساختمان به دلایل مختلف از واپسین حوزه‌ها برای استفاده از فناوری‌هاست، زیرا مباحثی مانند ساختمان، مسکن، محیط‌های پیرامون کاملا عمومی است، مانند اپلیکیشن و دنیای دیجیتال نیست که تنها به چند سرور محدود شده و به مرور زمان رشد کنند و به روی گوشی موبایل بیایند.

توسعه این حوزه بسیار سخت است. در شرایط کنونی دنیا اگر نگاهی به این حوزه داشته باشیم، در ساخت و ساز ساختمان‌ها از فناوری‌ها و تکنولوژی‌های خاصی استفاده نمی‌شود. این طور نیست که ما تفاوت زیادی با سایر کشور‌ها داشته باشیم. در حال حاضر کشور‌ها با توجه به اقلیم و صنعت‌شان از روش‌های مختلفی برای ساخت ساختمان و سازه‌هایشان استفاده می‌کنند.

در ایران نیز می‌توانیم به راحتی این نوع فناوری‌ها را بومی‌سازی و اجرایی کنیم. مشکل اصلی ما این است که پایداری در حوه صنعت ساختمان‌مان کم است. برای مثال یک شرکت ساختمانی که در زمینه پیش ساخته فعالیت دارد وضع‌اش به این صورت نیست که هر ماه یک عددی فروش داشته باشد. حتی تعداد کارمند پایداری نیز ندارد از اینرو پایداری اقتصاد در این بنگاه‌ها ضعیف است به همین دلیل مشاهده می‌شود که بسیاری از پیمانکاران یا شرکت‌ها در یک برهه زمانی قوی عمل می‌کنند، اما در دوره‌های بعدی وضع‌شان مطلوب نیست و دچار رکود می‌شوند.

ما در ایران شرکت‌های زیادی داریم که در گذشته در زمینه پیش ساختگی فعال بودند، اما اکنون دیگر رمقی برای آنها باقی نمانده که کار جدیدی عرضه کنند. به طور کلی باید گفت اکنون توانایی استفاده از این فناوری‌ها در کشورمان به شرط پایداری اقتصاد وجود دارد تا حوزه شرکت‌های موجود در فناوری‌ها پیشرفت حاصل کنند.

* در این بین فناوری نانو چه جایگاهی دارد در این صنعت دارند؟ آیا تاکنون توانسته‌ایم از این فناوری‌ها در ساخت ساختمان‌هایمان استفاده کنیم؟

فروغمند اعرابی: فناوری‌های نانو از جمله فناوری‌هایی محسوب می‌شوند که برخی از آنها گران تلقی می‌شوند یا شناخته شده نیستند. این فناوری باید برای دو گروه متخصصان (مهندسان، طراحان و مهندسان مشاور که فناوری‌ها و مصالح را تجویز می‌کنند) وعموم مردم که خواهان استفاده از این نوع تکنولوژی‌ها هستند، شناخته شود. هرچند هر دو گروه باید با این نوع فناوری‌ها آشنا شوند، اما اغلب این شرکت‌ها نوپا هستند و اقتصادشان به گونه‌ای هنوز شکل نگرفته است تا بتوانند با ساختمان در حد مطلوبی در ارتباط باشد. اقتصادشان بسیار کمرنگ است.

اکنون تنها از این فناوری برای ارائه برخی راه حل‌های خیلی خاص مانند زدودن گرد و غبار از روی شیشه که عموم مردم خواهان آن هستند، استفاده می‌شود. در صورتی که می‌توان با بهره‌گیری از فناوری نانو، ضمن کاهش هزینه‌ها، کیفیت ساخت و ساز ساختمان‌ها را افزایش داد. این مسئله شدنی است و باید در صنعت ساختمان ایران مورد استفاده قرار بگیرد.

سهم فناوری‌هایی مانند متاورس، واقعیت افزوده و واقعیت مجازی در ساختمان‌سازی چه میزان است؟ آیا امروزه توانسته‌ایم از این نوع فناوری‌ها نیز بهره بگیریم؟

فروغمند اعرابی: فناوری‌هایی مانند واقیت مجازی (Virtual Reality)، واقعیت افزوده (Augmented Reality)، واقعیت گسترده (Extended Reality) و متاورس (Metaverse) از جمله فناوری‌های عصر جدید محسوب می‌شوند که اکنون به طور محدود در ایران نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. واقعیت مجازی صرفا مرتبط به کالبدی است که عمدتا به چشم دیده می‌شود. در واقعیت افزوده نیز شی یا جسمی به صورت مجازی روی شیشه عینک اضافه می‌شود. متاورس پارامتر‌های پیشرفته‌تری نسبت به واقعیت مجازی دارد. متاورس یک واژه تجاری است و مفهوم علمی نیست.

واژه متاورس متشکل از meta به معنی فراتر و universe به معنی جهان است. متاورس به معنای بازنمایی همزمان است یعنی یک جسم یا کالبدی واقعی در عالم بیرونی وجود دارد که می‌توانیم بازنمایی دیجیتالی نیز داشته باشیم. اکنون متاورس به عنوان ضلع دوقلو‌های دیجیتال مطرح است که در ایران به صورت آزمایشگاهی انجام شده است.

پیشنهاد ایجاد دوقلوی دیجیتال را نیز به پارک فناوری پردیس داده‌ایم تا همه رویداد‌های این مجموعه ضمن اینکه به صورت مجازی مشاهده شود، بسیاری از فعالیت‌ها نیز در دنیای متاورس اتفاق بیفتد. این امر در ایران شدنی است به شرط اینکه همت و هزینه‌های لازم را پیرامون این مسئله در نظر بگیریم. خوشبختانه در حال حاضر از نظر سخت افزاری و نرم افزاری تکنولوژی‌های این فناوری در کشورمان وجود دارد.

*آیا در حال حاضر برای کاهش اتلاف انرژی و رفع مشکلات محیط زیست ناشی از ساخت و ساز ساختمان‌ها از فناوری‌های نوین استفاده می‌شود؟

فروغمند اعرابی: امروزه در ساخت ساختمان‌ها از مصالح مختلفی استفاده می‌شود. گاهی برای ساخت برخی از ساختمان‌ها مصالح و فناوری‌های بهتری مورد استفاده قرار می‌گیرند. اغلب در ساخت ساختمان‌های عمومی از فناوری‌های معمولی استفاده می‌شود. قانون گذار نیز حداقل‌ها را برای استفاده از فناوری‌ها در نظرگرفته است به عبارتی هر زمان می‌خواهیم سطح ایمنی ساختمان‌ها را ارتقا بدهیم به مسئله اقتصادی آن هم توجه می‌کنیم. در نهایت گاهی به این نتیجه می‌رسیم در بسیاری از مناطق ایران تولید برخی از روش‌هایی ساختمان سازی کمتر شود.

به عنوان مثال به عموم ساختمان‌ها نگاه می‌کنیم. از لحاظ ساختاری ما هنوز به بحران‌های کاهش اتلاف انرژی و رفع مشکلات محیط زیست توجه زیادی نکرده‌ایم. هرچند در حال حاضر این مسئله در قوانین در مباحث مقررات ساختمان لحاظ شده، اما بیشتر در حد توصیه است. در صورتی که طراحان و معماران این مسئله را مد نظر قرار دهند، این اتفاق اهمیت پیدا می‌کند. عموم مشتریان ساختمان در حوزه دولتی که اکنون به عنوان کارفرما آنها را می‌شناسیم به این مسئله توجه زیادی ندارند. این مسئله در بخش‌های مختلف در میان آنها موضوعیت ندارد. عمدتا در بخش ساختمان‌های دولتی (چه ساختمان‌های شهری و چه مسکونی) این مسئله دیده نشده است. بخش خصوصی هم به دنبال رفع نیاز خواسته‌های عموم مردم است.

برای عموم مردم هم قبض برق، آب و گاز و هدر رفت انرژی اهمیت زیادی ندارد. قیمت انرژی واقعی نیست و این مسئله در سبد هزینه خانوار‌ها دیده نشده است. هیچ کنترلی هم روی این مسئله نمی‌شود به همین دلیل در حال حاضر در این زمینه در وضعیت مطلوبی نیستیم.

*باتوجه به اینکه ایران به روی کمربند زلزله قرار دارد، استفاده از بتن‌ها و سازه‌های سبک و مقاوم در برابر زلزله چقدر می‌توانند نقش داشته باشند، چقدر فناوری‌های این حوزه می‌تواند خسارت‌های ناشی از وقوع زلزله را کمتر کند؟

فروغمند اعرابی: در حال حاضر برای پیشگیری از آسیب‌ها و خسارت‌های ناشی از وقوع زلزله، آیین نامه‌های سختگیرانه‌ای وضع شده است. خوشبختانه به صورت نظری آیین‌نامه‌های خوبی داریم. پس از وقوع زلزله کرمانشاه، الزامات خوبی برای این مسئله در نظر گرفته شده است. بحث ایستایی عناصر غیر سازه‌ای مانند دیوار‌های خارجی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. سعی کرده‌ایم این موضوع را نیز سختگیرانه‌تر پیش ببریم. مسئله اصلی این است که این آیین نامه‌ها را چقدر در اجرا رعایت کرده‌ایم. همچنین مسئله نظارت از اهمیت زیادی برخوردار است.

آیا ناظر می‌تواند نظارت کافی داشته باشد؟ آیا برای او صرفه اقتصادی دارد؟ در صورتی که ناظر به ساختمان نظارت داشته باشد، آیا برای سازنده نیز افزایش ایمنی صرفه اقتصادی نیز به همراه دارد؟ تمامی این مسائل باعث شده‌اند تا یک مقدار مسئله رعایت ایمنی در ایران مشکل ساز شود.

در حال حاضر فناوری‌های زیادی در این حوزه وجود دارد، اما تا زمانی که مهندسان و طراحان آشنایی با این فناوری‌ها نداشته باشند، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده از بتن سبک و دیوار‌های سبک نیز اکنون در ایران از جایگاه خوبی برخوردار هستند. اینها فناوری‌های جدیدی نیستند، اما شناخته شده‌اند و در سطح عمومی استفاده می‌شوند. این مصالح در بازار نیز رایج است.

فناوری‌هایی مانند میراگرا (ابزاری که برای کاهش لرزش‌های ناشی از باد یا زلزله در ساختمان‌های بلند استفاده می‌شود) را نیز می‌توانیم برای ساخت ساختمان‌های معمولی رواج دهیم.

* آیا ضرورت ندارد این الزامات به صورت قانونی و اجباری در کشور اجرایی شود؟

فروغمند اعرابی: هر آیین‌نامه‌ای را نمی‌توانیم اجباری کنیم. زمانی که درباره کیفیت بالا و سطح بالای آن صحبت می‌کنیم، نمی‌توانیم انتظار اجباری شدن آن را داشته باشیم به همین دلیل حداقل‌ها را قانونی کرده‌ایم و عدول از آنها را خطا برمیشماریم و غیر قانونی تلقی می‌کنیم تا مورد استفاده قرار نگیرند.

در سطح بالای کیفیت و ایمنی تنها توصیه می‌کنیم. در این شرایط باید خود مردم و متخصصان خواهان استفاده از آنها باشند. مردم اگر نسبت به برخی از این تکنولوژی‌ها آگاه شوند، می‌توانند از متخصصان برای ساخت با کیفیت ساختمان‌هایشان، تقاضای استفاده از این فناوری‌ها را داشته باشند.

*آیا دولت برای کسانی که از این فناوری‌های استفاده می‌کنند، سیاست‌های تشویقی در نظر گرفته‌اند؟ مثلا افراد از پرداخت مالیات معاف شوند؟

فروغمند اعرابی: در حال حاضر چنین تشویق‌هایی به صورت آزمایشی از سوی وزارت راه و شهرسازی در دوره کنونی مطرح شده است. پیش بینی شده از طریق کنسرسیوم‌های صنعتی ساز فناور و دانش بنیان مسکن این طرح به صورت آزمایشی پیش برود و از فناوری‌های حوزه ساختمانی و نوین در نهضت ملی مسکن مورد استفاده قرار بگیرد.

*در پایان معاونت علمی برای رفع این چالش‌ها و استفاده از این فناوری‌ها چه راهکار‌ها و برنامه‌های فناورانه‌ای در نظر گرفته است؟

فروغمند اعرابی: معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری سال گذشته با همکاری وزارت راه و شهرسازی، ستادی با عنوان ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان عمران و ساختمان را راه اندازی کرده است. برنامه اصلی این ستاد، پیشبرد فناوری‌های نوین، توجه به ذات آن فناوری‌ها و توسعه آنها از نظر اقتصادی است از اینرو کنسرسیوم‌های فناور و دانش‌بنیان صنعتی‌سازی مسکن در این ستاد شکل گرفته است.

در حال حاضر ستاد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان عمران و ساختمان ۸ کنسرسیوم را تشکیل دارد. راهبر (فردی که پایه یک پیمانکاری ابنیه یا انبوه سازی فناوردارد) هریک از این کنسرسیوم‌ها از یک شیوه صنعتی سازی استفاده می‌کند و با گروه‌های دیگر محصولات دانش‌بنیان حوزه عمران و ساختمان، گروهی تشکیل می‌دهد.

این گروه‌ها سعی می‌کنند پروژه‌ها را به جلو پیش ببرند تا در این حوزه نیز توسعه اقتصاد دانش بنیان و نفوذ فناوری اتفاق بیافتد و فرصتی به وجود آید تا فناوری مختلف و سطوح مختلف فناوری‌های عمران و ساختمان در کشور جاری شود.