خلاصه کتاب مبناگرایی و نواندیشی در راه و روش امام خمینی (ره) ( نویسنده شیخ نعیم قاسم )

کتاب «مبناگرایی و نواندیشی در راه و روش امام خمینی (ره)» اثر شیخ نعیم قاسم، قائم مقام دبیرکل حزب الله لبنان، به تبیین دقیق چگونگی جمع اصول ثابت دینی (مبناگرایی) و نوآوری و تطبیق با مقتضیات زمان (نواندیشی) در اندیشه و سیره عملی امام خمینی (ره) می پردازد. این اثر برای درک عمق نگاه امام به مسائل گوناگون جهان اسلام و جامعه ای مبتنی بر آموزه های دینی، راهگشاست.

شناخت ابعاد پیچیده شخصیت و مکتب امام خمینی (ره)، رهبر کبیر انقلاب اسلامی، برای هر پژوهشگر و علاقه مند به تحولات تاریخ معاصر و اندیشه های اسلامی، از اهمیت بالایی برخوردار است. شیخ نعیم قاسم در این کتاب کوشیده است تا خواننده را در سفری تحلیلی با این دو ستون اصلی تفکر امام آشنا سازد؛ ستون هایی که به ظاهر متناقض می نمایند، اما در مکتب امام خمینی به وحدت می رسند و شاکله یک نظام فکری و عملی منسجم را تشکیل می دهند. این مقاله خلاصه جامع و تحلیلی از این کتاب ارزشمند را ارائه می دهد تا مخاطبان بتوانند با هسته اصلی اندیشه های نویسنده درباره امام خمینی و رویکردهای نوین ایشان در عرصه های مختلف آشنا شوند.

نگاهی به نویسنده و جایگاه کتاب در تحلیل اندیشه امام خمینی

شیخ نعیم قاسم کیست؟ پیشینه و انگیزه نگارش کتاب

شیخ نعیم قاسم، یکی از چهره های برجسته و تأثیرگذار در جهان اسلام، به عنوان قائم مقام دبیرکل حزب الله لبنان شناخته می شود. او نه تنها یک شخصیت سیاسی و انقلابی است، بلکه در قامت یک اندیشمند دینی نیز فعالیت می کند و آثار ارزشمندی در زمینه فقه، سیاست و تحلیل انقلاب اسلامی از خود برجای گذاشته است. پیشینه فکری و انقلابی او که ریشه در جنبش های اسلامی معاصر و مقاومت دارد، به او نگاهی عمیق و از درون نسبت به اندیشه های امام خمینی بخشیده است.

انگیزه اصلی نگارش کتاب «مبناگرایی و نواندیشی در راه و روش امام خمینی (ره)» را می توان در نیاز به بازخوانی و تبیین صحیح مکتب امام خمینی در عصر حاضر دانست. نویسنده بر این باور است که امام خمینی (ره) نه تنها یک رهبر دینی و انقلابی بود، بلکه الگو و سرمشقی است که آموزه های قرآن کریم و سنت شریف نبوی را در زندگی خود پیاده کرد. او مشاهده کرده است که امام توانسته است رؤیای پیامبران را جامه عمل بپوشاند و در دهه های آخر قرن بیستم، جنبش بیداری اسلامی را پایه گذاری کند. از این رو، شیخ نعیم قاسم احساس کرده است که این تجربه غنی ارزش مطالعه، تحقیق و بهره برداری را دارد و می تواند جنبشی قوی باشد که بر تقویت اندیشه بشری و سلوک اجتماعی برای پیروزی حق و تحقق عدل تأثیرگذار است.

جایگاه امام خمینی از دیدگاه شیخ نعیم قاسم

از دیدگاه شیخ نعیم قاسم، شخصیت امام خمینی (ره) بی گمان پرتأثیرترین شخصیت دینی، انقلابی و جهانی در عصر کنونی است. امام با برخورداری از ویژگی های منحصر به فرد علمی، اجتماعی و فرهنگی و قدرت نفوذ در لایه های مختلف اجتماعی، توانست با تکیه بر باورهای دینی، نه تنها بزرگترین انقلاب و جنبش اجتماعی را پدید آورد، بلکه قابلیت بازگشت به آموزه های دینی برای طراحی الگوی نوینی برای اداره جامعه را در عرصه های مختلف، شدنی نشان داد. او امام را فردی وارسته می داند که ابعاد شخصیتی اش، از فضیلت های اخلاقی گرفته تا سطح بالای بینش و دانش، او را قادر ساخت تا نیازهای انسان امروز و جهان پیچیده و برخوردار از تحولات را به دقت درک کند و مدیریت و رهبری یک حاکمیت برخاسته از آموزه های دینی و متکی بر اراده ملت را طرح ریزی کند. جمهوری اسلامی ایران، به اعتقاد او، تجسم بخشی از افکار و آرمان های امام در بازگرداندن بشریت به راه سعادت و تعالی است.

خلاصه تفصیلی فصل های کتاب: تحلیل و بررسی محتوا

ثابت و متغیر: بنیان های مبناگرایی و نواندیشی در اندیشه امام خمینی

نخستین فصلی که خواننده در آن قدم می گذارد، به بررسی دو مفهوم بنیادین ثابت و متغیر اختصاص دارد که شاکله اصلی مبناگرایی و نواندیشی را در اندیشه اسلامی تشکیل می دهند. ثابت به اصول دینی، عقاید محکم و احکام اولیه شریعت اشاره دارد که تغییرناپذیرند و به مثابه ستون های اصلی بنای دین عمل می کنند. در مقابل، متغیر شامل احکام ثانویه، مصلحت، زمان و مکان است که امکان انعطاف پذیری و تطبیق با شرایط روز را فراهم می آورد. شیخ نعیم قاسم با ژرف نگری، چگونگی درهم تنیدگی این دو مفهوم را در مبانی فکری امام خمینی (ره) تحلیل می کند و نشان می دهد که چگونه ایشان با توانایی بی نظیر خود، اصول را حفظ کرده و در عین حال، انعطاف پذیری و نوآوری لازم را برای مواجهه با مسائل جدید به کار گرفته اند.

یکی از درخشان ترین نمونه های این توازن در مواضع امام، در بحث حکومت و مدیریت جامعه تجلی می یابد. در جایی که مبانی اصلی الهی و قرآنی حکومت عدل ثابت اند، اما شیوه اجرای آن ها، قوانین اجرایی و راه حل های عملی برای مشکلات روز جامعه، نیازمند اجتهاد و نواندیشی است. امام خمینی (ره) با درک عمیق از این دو بعد، توانستند هم به مبانی دینی وفادار بمانند و هم راه حل های عملی و کاربردی برای چالش های زمان خود ارائه دهند.

ولایت فقیه و حکومت اسلامی: تبلور مبناگرایی و نواندیشی

فصل دوم کتاب به یکی از مهم ترین مبانی فکری امام خمینی (ره) یعنی ولایت فقیه می پردازد. این نظریه که ریشه های عمیقی در فقه شیعه دارد، از دیدگاه امام خمینی به عنوان محور اصلی اداره جامعه اسلامی و تبلور حکومت عادلانه در عصر غیبت مطرح شد. شیخ نعیم قاسم با تحلیلی دقیق، چگونگی تبدیل این نظریه به یک الگوی نوین حکومتی، یعنی جمهوری اسلامی، را تبیین می کند. این الگوی حکومتی هم بر مبانی دینی استوار است و هم با نیازهای روز تطابق دارد و به نوعی ترکیب بی نظیری از ثابت و متغیر را به نمایش می گذارد.

در این بخش، خواننده درمی یابد که چگونه ولایت فقیه به عنوان یک اصل ثابت و ریشه دار در فقه شیعه، با نواندیشی امام در قالب یک ساختار حکومتی مدرن به مرحله عمل رسید. نویسنده دیدگاه خود را در مورد نقش ولایت فقیه در راهبری جامعه و حفظ اصول اسلامی بیان می کند و نشان می دهد که چگونه این نظریه توانست جامعه ای را از زیر سلطه استبداد و استعمار نجات دهد و به سوی استقلال و خودکفایی رهنمون سازد. این همان نقطه ای است که مبناگرایی و نواندیشی، نظریه را به عمل و آرمان را به واقعیت تبدیل کرد.

استقلال و رد وابستگی: اصل محکم و رویکرد انقلابی

فصل سوم، ذهن خواننده را به سمت یکی از مهم ترین اصول در تفکر امام خمینی (ره)، یعنی استقلال و رد وابستگی سوق می دهد. این اصل، ریشه های قرآنی و اسلامی عمیقی دارد و به نفی هرگونه سلطه بیگانگان بر امت اسلامی تأکید می کند. شیخ نعیم قاسم به تحلیل مبارزه بی امان امام با استکبار جهانی و هرگونه وابستگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می پردازد. این رویکرد عملی امام، نه تنها به یک مبارزه مقطعی محدود نشد، بلکه به یک راهبرد نوین در سیاست خارجی و داخلی جمهوری اسلامی تبدیل گشت.

در این قسمت، خواننده با روایتی جذاب از چگونگی تبدیل یک اصل محکم دینی به یک رویکرد انقلابی و عملی آشنا می شود. امام خمینی (ره) با تأکید بر استقلال، تنها به شعار بسنده نکرد، بلکه آن را در تمام ابعاد زندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه جاری ساخت. این همان نواندیشی در عمل است که یک اصل ثابت را به ابزاری برای رهایی و پیشرفت تبدیل می کند و جامعه را به سمت خودباوری و خودکفایی هدایت می کند.

اداره کشور: مبانی، رویکردها و چالش ها در اندیشه امام

فصل چهارم کتاب، ذهن خواننده را به سوی ابعاد عملی تر مکتب امام خمینی (ره) در حوزه اداره کشور می کشاند. نویسنده به بررسی مبانی و قواعدی می پردازد که امام برای حکمرانی و اداره یک جامعه اسلامی مطرح کردند. این مبانی شامل عدالت اجتماعی، مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود، کارآمدی نظام اداری و احترام به حقوق شهروندان است. امام خمینی (ره) با نگاهی جامع، نه تنها به اصول نظری حکومت اسلامی پرداختند، بلکه راهکارهای نوین و خلاقانه ای را نیز برای حل مسائل مختلف جامعه، متناسب با شرایط زمان، ارائه دادند.

در این فصل، چالش های پیش روی اداره یک کشور نوپا که از دل یک انقلاب بزرگ برخاسته است، مورد بررسی قرار می گیرد. نویسنده نشان می دهد که چگونه دیدگاه های امام در حوزه های اقتصاد و اجتماع، با تکیه بر استقلال و عدالت، به دنبال ایجاد یک جامعه پویا و خودکفا بود. او به این حقیقت اشاره می کند که امام همواره بر این نکته تأکید داشتند که اداره کشور باید بر اساس مصلحت مردم و ارزش های اسلامی باشد و از هرگونه تجمل گرایی و فساد دوری شود.

مسائل و موضع گیری ها: نمود عینی اندیشه در سیره امام

فصل پنجم، یکی از جذاب ترین بخش های کتاب است که موضع گیری های کلیدی امام خمینی (ره) در قبال رویدادهای مهم را مورد تحلیل قرار می دهد. خواننده در این بخش، با بررسی موردی وقایعی نظیر انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، قضیه سلمان رشدی و وحدت اسلامی، به درک عمیق تری از ترکیب مبناگرایی و نواندیشی در عمل دست می یابد. شیخ نعیم قاسم توضیح می دهد که چگونه در هر یک از این موضع گیری ها، پایبندی به اصول ثابت دین، در کنار در نظر گرفتن شرایط جدید و متغیر زمان، تجلی یافته است.

یکی از بارزترین نمونه های این توازن در بحث وحدت اسلامی است. امام خمینی (ره) همواره بر اهمیت وحدت مسلمانان تأکید داشتند و آن را یک اصل بنیادین برای مقابله با توطئه های دشمنان می دانستند. در عین حال، نگاه ایشان به وحدت، از نوع نواندیشانه بود که تفاوت های مذهبی را نادیده نمی گرفت، بلکه بر مشترکات تأکید می ورزید و از ایجاد تفرقه پرهیز می کرد. این رویکرد، نمونه ای عالی از چگونگی کاربرد ثابت و متغیر در میدان عمل است. شیخ نعیم قاسم در بخشی از کتاب خود در این باره می نویسد:

اتحاد اسلامی به معنای از بین بردن تفاوت های مذهبی و فرقه ای ریشه ای و نیز نپذیرفتن مکتب ها و گوناگونی آن ها نیست، بلکه به معنای توجه نکردن به این تفاوت ها، عدم برانگیختن احساسات طرف دیگر و با بی اعتبار خواندن دیدگاه ها و یا شخصیت هایی است که آن ها را بزرگ و مقدس می دارد. اگر به اختلاف میان مسلمانان از راه لعنت و ناسزا بنگریم، چه چیزی به دست می آوریم؟ اگر جنگیدن با یکدیگر تنها به سبب گرایش های مذهبی باشد، چه چیزی را محقق می کنیم؟

مصلحت و منفعت سنی و شیعه و همه مسلمانان، همکاری در وطن خود و در هر مکانی است که در آن حضور دارند. چه کسی فتنه های مذهبی را برمی انگیزد؟ این ها، انسان های ناتوانی هستند که دلیل قانع کننده ای ندارند. و برای گردآوردن مردم در اطراف خود به انگیزش مذهبی از راه تعصب ورزی نفرت آمیز متوسل می شوند. ما نباید به بیان و منطق انسان های ضعیف و ناتوان پناه بریم. ما به واسطه آن چه به آن ایمان داریم، با روش اسلام ناب محمدی، با دستاورهای انقلاب با برکت اسلامی و نیز با نتایج پایداری و حرکت ملت ها به واسطه نیروی ایمان مقتدریم…

طراحی های نوین: افق های آینده در اندیشه امام

فصل ششم کتاب، به طراحی های نوین و نگاه آینده نگر امام خمینی (ره) می پردازد. این بخش، خواننده را به درک عمیق تری از مفاهیمی چون بیداری اسلامی و انقلاب دائمی رهنمون می سازد. شیخ نعیم قاسم تحلیل می کند که چگونه امام خمینی (ره) مفهوم بیداری اسلامی را احیا کرد و آن را از یک ایده صرف به یک جنبش فعال و تأثیرگذار در سطح جهانی تبدیل کرد. این بیداری، صرفاً یک واکنش به غرب نبود، بلکه نوعی بازگشت به خویشتن اسلامی و خودباوری بود.

مفهوم انقلاب به مثابه فرآیندی مستمر برای رسیدن به اهداف الهی، نشان دهنده پویایی اندیشه امام است. ایشان انقلاب را تنها به یک رویداد سیاسی محدود نمی دانستند، بلکه آن را فرآیندی دائمی برای تحول درونی و بیرونی جامعه در مسیر کمال می دانستند. این فصل دیدگاه های امام را در مورد طراحی یک تمدن نوین اسلامی و نقش آن در جهان آینده ترسیم می کند؛ تمدنی که بر اساس ارزش های اسلامی بنا شده و می تواند راه نجاتی برای بشریت سرگردان باشد.

امام خامنه ای (حفظه الله) و راه امام خمینی (ره): تداوم و تکامل

در فصل پایانی کتاب، شیخ نعیم قاسم به موضوع مهم تداوم و تکامل راه امام خمینی (ره) در دوران رهبری آیت الله خامنه ای می پردازد. این بخش برای درک مسیری که انقلاب اسلامی پس از رحلت امام طی کرده، بسیار حائز اهمیت است. نویسنده با دقت تبیین می کند که چگونه آیت الله خامنه ای به عنوان رهبر انقلاب، مسئولیت سنگین ادامه راه و اندیشه امام خمینی را بر عهده گرفته اند. این تداوم، صرفاً تقلید کورکورانه نیست، بلکه همراه با تطبیق و اجتهاد است.

خواننده درمی یابد که چگونه رهبری آیت الله خامنه ای، به عنوان مصداقی بارز از نواندیشی در چارچوب مبناگرایی، اصول و مبانی امام را با چالش ها و شرایط جدید جهان اسلام و بین الملل تطبیق داده اند. این تطبیق و اجتهاد، به معنای انحراف از مسیر امام نیست، بلکه به معنای حفظ پویایی و کارآمدی مکتب امام در مواجهه با مسائل پیچیده و در حال تغییر است. شیخ نعیم قاسم نشان می دهد که چگونه رهبر کنونی انقلاب با درایت و بصیرت، توانسته اند نه تنها دستاوردهای انقلاب را حفظ کنند، بلکه آن را توسعه بخشند و افق های جدیدی برای آن بگشایند.

ایشان به وضوح نشان می دهد که آیت الله خامنه ای با تکیه بر همان اصول ثابت و با نگاهی نواندیشانه، پرچم مقاومت و استقلال را برافراشته نگه داشته و در مسیر تحقق آرمان های بزرگ انقلاب اسلامی گام برمی دارند. این فصل، تصویر روشنی از پیوستگی و پایداری یک مکتب فکری-انقلابی را به خواننده ارائه می دهد.

نتیجه گیری: پیوند مبناگرایی و نواندیشی در میراث امام خمینی

کتاب «مبناگرایی و نواندیشی در راه و روش امام خمینی (ره)» اثر شیخ نعیم قاسم، گنجینه ای ارزشمند برای درک عمیق تر از تفکر امام خمینی و انقلاب اسلامی است. این اثر با دقت و بینش مثال زدنی، به خواننده نشان می دهد که چگونه رهبر کبیر انقلاب توانستند پیوندی محکم میان اصول ثابت دین و نیازهای متغیر و پیچیده زمانه برقرار کنند. مبناگرایی امام، به معنای ارتجاع یا تحجر نبود، بلکه پایبندی قاطع به مبانی الهی و ارزش های اصیل اسلامی بود. نواندیشی ایشان نیز به معنای عبور از دین یا کنار گذاشتن اصول نبود، بلکه اجتهادی پویا و خلاقانه برای ارائه راه حل های اسلامی برای مسائل نوپدید بود.

شیخ نعیم قاسم با روایت خود، به ما یاری می رساند تا این دو بُعد به ظاهر متضاد را در شخصیت و مکتب امام، در یک هم نشینی حکیمانه مشاهده کنیم. این کتاب یک راهنمای فکری برای کسانی است که می خواهند مکتب امام را نه تنها از منظر تاریخی، بلکه از زاویه یک تفکر پویا و زنده درک کنند. مطالعه دقیق این کتاب ارزشمند، در کنار صحیفه امام خمینی، برای تمامی علاقه مندان به اندیشه امام خمینی (ره) و تحولات جهان اسلام توصیه می شود تا بتوانند عمق و پویایی این میراث گرانبها را به طور کامل درک کنند.

منابع و مراجع

برای نگارش این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:

• قاسم، شیخ نعیم. (1394). مبناگرایی و نواندیشی در راه و روش امام خمینی (ره). ترجمه مسعود فکری. تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
• خمینی، روح الله. صحیفه امام خمینی (ره). (مجموعه آثار).