حکمرانی اینترنت چه نیست؟! – دکتر نانو

برخی دیگر هم اگرچه این را صریحاً به زبان نمی آورند اما منظورشان از حکمرانی کنترل کامل اینترنت است که حتی با ملی شدن صد درصدی آن هم دست یافتنی نیست. برخی هم هر جا سخن از مظاهر مردم سالارانه اینترنت مثل آزادی بیان امکان کنشگری اعتراضی یا آزادی دسترسی به اطلاعات به میان می آید برای مشروط کردن این مظاهر به مفهوم حکمرانی اینترنت تمسک می جویند و ناخواسته آن را در برابر آزادی صورتبندی می کنند. دیگرانی هم هستند که البته حکمرانی اینترنت را صرفاً به قانون گذاری برای فضای مجازی تقلیل می دهند و خواسته یا ناخواسته وجوه مهمی این مفهوم بسیط را نادیده می گیرند.

البته نه در ایران که در جهان نیز امروزه مفهوم حکمرانی فضای مجازی به یکی از چالش برانگیزترین موضوعات در عرصه سیاستگذاری عمومی تبدیل شده است. اگرچه تجربیات نسبتا موفقی وجود دارد اما در هیچ کجای دنیا هنوز سیاست هایی که در عین حفاظت از کارکردهای دموکراتیک اینترنت بتواند «کاملا» جلوی کژکارکردهای آن از قبیل دستکاری افکار عمومی یا انتشار اخبار جعلی را بگیرد تجربه نشده است. در عین حال سیاستگذاری و تدوین قانون برای مدیریت فضای مجازی در همه کشورها محل کشاکش نیروهای متعارض و بعضا متضاد است. در کشور ما علاوه بر این مواجهه مستمر میان کنشگران با خاستگاه ها و انگیزه های متفاوت شاهد برخی سوءتفاهمات فراگیر درباره مفهوم حکمرانی فضای مجازی هم هستیم. برای رفع کژتابی بوجود آمده حول این مفهوم در این یادداشت تلاش می کنم بر خلاف روال مرسوم زاویه ورود سلبی برای تبیین این مفهوم استفاده کنم یعنی نه درباره چیستی حکمرانی اینترنت بلکه در باره آنچه حکمرانی اینترنت نیست سخن بگویم.

حکمرانی اینترنت سانسور و فیلترینگ نیست!

یکی از رایج ترین سوءتفاهم ها تصور حکمرانی فضای مجازی به عنوان ابزاری صرفاً برای ایجاد محدودیت است. حکمرانی اینترنت مفهومی در برابر آزادی نیست. این ذهنیت که متأسفانه در فضای سیاسی و عرصه عمومی رواج دارد نه تنها ناقص بلکه گمراه کننده است. حکمرانی فضای مجازی در واقعیت مفهومی گسترده تر و البته پیچیده تر است. این مفهوم نه برای ایجاد یک محیط کاملا تحت کنترل بلکه برای ایجاد یک اکوسیستم دیجیتال پویا امن و نوآورانه مطرح شده است. حکمرانی اینترنت در عین حال که مقرراتی را برای ارتقای امنیت در فضای مجازی وضع می کند ملتزم به دستاوردهای مردم سالارانه اینترنت است.

حکمرانی اینترنت در اصل به معنای «توسعه و اعمال اصول هنجارها قوانین رویه های تصمیم گیری و برنامه های مشترک توسط دولت ها بخش خصوصی و جامعه مدنی برای تعیین شکل تکامل اینترنت و نحوه استفاده از آن» است. مرجع این تعریف گزارش کارگروه حکمرانی اینترنت است که در سال 2005 در اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی سازمان ملل ارائه شده است. این تعریف به وضوح نشان می دهد که حکمرانی فضای مجازی شامل طیف وسیعی از فعالیت هاست که به منظور شکل دادن به آینده فضای  دیجیتال انجام می شود.

حکمرانی فضای مجازی صرفا مربوط به دولت و حاکمیت نیست!

یکی دیگر از تصورات نادرست درباره حکمرانی فضای مجازی این است که این عرصه به نوعی ملک طلق دولت است یا حاکمیت است. این تصور نیز ناقص است و می تواند منجر به سیاست گذاری های ناکارآمد شود. حکمرانی مؤثر فضای مجازی نیازمند مشارکت همه ذینفعان از جمله دولت بخش خصوصی جامعه مدنی و دانشگاهیان است. این رویکرد چندوجهی در اسناد بین المللی مانند دستور کار دومین اجلاس جامعه اطلاعاتی (WSIS) مورد تاکید قرار گرفته است.

اهمیت رویکرد جامع با مشارکت همه ذینفعان در آن است که هر یک از گروه ها تخصص ها یا ملاحظات خاص خود را به فرآیند حکمرانی می آورند. برای مثال بخش خصوصی می تواند دانش فنی و تجربه عملی در زمینه فناوری های نوین را ارائه دهد در حالی که جامعه مدنی می تواند نگرانی های مربوط به حقوق کاربران و آزادی های مدنی را مطرح کند. دانشگاهیان نیز می توانند با ارائه تحقیقات و تحلیل های علمی به غنای بحث ها کمک کنند. این مشارکت گسترده می تواند به ایجاد سیاست هایی منجر شود که نه تنها از نظر فنی امکان پذیر هستند بلکه از نظر اجتماعی نیز مقبولیت دارند و حقوق و منافع گروه های مختلف را در نظر می گیرند. همچنین این رویکرد می تواند به افزایش شفافیت و پاسخگویی در فرآیند سیاست گذاری کمک کند.

البته تحقق این رویکرد با چالش هایی نیز همراه است. ایجاد توازن بین منافع گاه متضاد ذینفعان مختلف و تضمین مشارکت معنادار همه گروه ها از جمله این چالش ها هستند. با این حال تجربه نشان داده که تنها از مسیر اتخاذ چنین رویکردی است که می توان سیاست های پایدارتر و کارآمدتر در فضای مجازی تمهید کرد.

حکمرانی فضای مجازی به معنای کنترل کامل اینترنت نیست!

نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت این است که حکمرانی فضای مجازی به معنای کنترل کامل اینترنت نیست. این تصور که می توان با اعمال سیاست های خاص فضای مجازی را کاملا تحت کنترل در آورد فارغ از اینکه چقدر مضر است تصوری کاملا غیرواقع بینانه است. اینترنت ذاتاً یک شبکه جهانی و غیرمتمرکز است و کنترل کامل آن عملاً غیرممکن است. هدف حکمرانی فضای مجازی ایجاد توازن بین آزادی و امنیت حفظ حریم خصوصی و مقابله با جرائم سایبری و تسهیل جریان آزاد اطلاعات در عین حفاظت از ارزش های ملی و فرهنگی است. این امر مستلزم رویکردی هوشمندانه و انعطاف پذیر است که بتواند با تحولات سریع فناوری همگام شود.

حکمرانی اینترنت در حقیقت شامل ایجاد چارچوب های قانونی و اخلاقی تدوین استانداردها و پروتکل های فنی و ترویج بهترین شیوه های استفاده از فناوری است. هدف اصلی آن نه اعمال کنترل کامل بر اینترنت بلکه ایجاد یک فضای مجازی امن پویا و مولد است که در آن حقوق کاربران از جمله حریم خصوصی و دسترسی آزاد به اطلاعات محترم شمرده می شود. تلاش برای کنترل کامل فضای مجازی می تواند به نقض حقوق و آزادی های کاربران منجر شود و همه دستاوردهای مردم سالارانه اینترنت را از بین ببرد.

حکمرانی اینترنت موضوعی صرفا سیاسی یا امنیتی نیست!

نگاه صرفاً سیاسی یا امنیتی به حکمرانی اینترنت نیز یکی دیگر از ذهنیت های نادرست درباره آن است. یکی از جنبه های مهم حکمرانی فضای مجازی که اغلب نادیده گرفته می شود نقش آن در توسعه اقتصادی و اجتماعی است. در عصر دیجیتال فضای مجازی موتور محرکه رشد اقتصادی و نوآوری است. کشورهایی که توانسته اند حکمرانی  موثر و عالمانه ای بر فضای مجازی خود اعمال کنند عموماً در زمینه توسعه اقتصاد دیجیتال نیز موفق تر بوده اند. مثلا استونی که به عنوان یکی از پیشروترین کشورها در زمینه دولت الکترونیک شناخته می شود توانسته با اتخاذ سیاست های هوشمندانه در حوزه حکمرانی فضای مجازی به یکی از نوآورترین اقتصادهای دیجیتال در اروپا تبدیل شود. این کشور با ایجاد زیرساخت های قانونی و فنی مناسب توانسته محیطی امن و پویا برای رشد کسب وکارهای دیجیتال فراهم کند. در کشور ما نیز توجه به این جنبه از حکمرانی فضای مجازی می تواند فرصت های قابل توجهی برای توسعه اقتصادی ایجاد کند. با اتخاذ سیاست های مناسب در حوزه حکمرانی فضای مجازی سهم اقتصاد دیجیتال در تولید ناخالص داخلی کشور می تواند به طور قابل توجهی افزایش یابد.

علاوه بر جنبه اقتصادی و اجتماعی حکمرانی اینترنت نقش آن در دیپلماسی و روابط بین الملل نیز کلیدی است. امروزه فضای مجازی یکی از عرصه های مهم تعامل و رقابت میان کشورهاست. حکمرانی مؤثر فضای مجازی می تواند به تقویت جایگاه یک کشور در عرصه بین المللی کمک کند. اینترنت این روزها به عنوان یک ابزار قدرتمند در دیپلماسی عمومی و سیاست خارجی کشورها عمل می کند. کشورهایی که حکمرانی موثری بر فضای مجازی دارند  از این ظرفیت برای گسترش نفوذ فرهنگی اقتصادی و سیاسی خود در جهان بهره می برند. به عنوان مثال استفاده از رسانه های اجتماعی و پلتفرم های آنلاین برای انتقال پیام های دیپلماتیک و شکل دادن به افکار عمومی جهانی یکی از ابعاد مهم دیپلماسی دیجیتال است.

در نهایت باید تأکید کرد که حکمرانی فضای مجازی نه یک هدف ثابت بلکه فرآیندی پویا و مستمر است. در عصر تحولات شتابان فناوری سیاست ها و قوانین مربوط به فضای مجازی نیازمند بازنگری و به روزرسانی مداوم هستند. این امر مستلزم رویکردی انعطاف پذیر آینده نگر و مبتنی بر دانش است. در شرایط کنونی ایران و با استقرار دولت جدید که بحث تحول در حکمرانی فضای مجازی مطرح شده ضروری است ابتدا به زدودن ابهامات و سوءتفاهم ها از این مفهوم بپردازیم. تنها با درکی جامع و صحیح از حکمرانی فضای مجازی است که می توانیم گفتمانی سازنده و مشارکتی حول این مفهوم شکل دهیم. این گفتمان باید متضمن حقوق شهروندان دیجیتال تسهیل کننده نوآوری و رشد اقتصادی و در عین حال رافع نگرانی های حقوقی و فرهنگی باشد. چالش پیش روی ما ایجاد توازن میان این اهداف گاه متعارض است. موفقیت در این مسیر نه تنها می تواند به توسعه فضای مجازی کشور بینجامد بلکه می تواند الگویی در تراز جهانی را در حوزه حکمرانی فضای مجازی شکل دهد. بنابراین ضروری است همه ذینفعان – از دولت و بخش خصوصی گرفته تا دانشگاهیان و جامعه مدنی – در این فرآیند مشارکت فعال داشته باشند. آینده دیجیتال ایران در گرو درک صحیح حکمرانی فضای مجازی و اجرای هوشمندانه آن است.

*روزنامه نگار و پژوهشگر رسانه