بی احترامی زخمی که با کودک می ماند!

آفتاب نیوز :

رسالت نوشت: اغلب جوامع حتی جوامع پیشرفته تا دهه های قبل، برای مطیع بودن کودکان، آن ها را مورد تنبیه بدنی قرار می دادند و هنوز هم کودکان در معرض خطر آزاردیدن و کم توجهی قرار دارند. این آزار صرفا منحصر به تنبیه بدنی نیست، بلکه بی احترامی و خشونت کلامی را هم شامل می شود. اعمال تنبیه و خشونت نسبت به کودکان -چه جسمانی و چه روانی- از دیرباز اعمال می شده، اما به علت فقدان نهادهایی که از قربانیان کودک آزاری حمایت کنند یا نبود آگاهی کافی، بی احترامی به کودک و آزار او رخ می داده و امری عادی تلقی می شده است. 
ما درباره برخی از جنبه های ارتباطی میان بزرگسالان و والدین با کودکان کمتر سخن می گوییم و از آنجا که به عادت های گذرانِ روزمره نزدیک اند فراموش می کنیم که چقدر مهم اند. چه قدر در آینده و بزرگ سالیِ بچه ها نقش دارند و تا چه حد می توانند همه زندگی آنها را برای همیشه تحت تاثیر قرار دهند.

مثلا ما همیشه درباره اخلاقِ پسندیده احترام به پدر و مادر شنیده ایم. احترام به پدر و مادر از واجبات است. اما درباره احترام به کودک چقدر حرف زده ایم؟ مقصود این پرسش، محبت و عشق ورزیدن یا همه زندگی خود را وقف کودک کردن نیست، مقصود احترام و ارزش قایل شدن برای کودک است.

 
 برای فردیت کودک احترام قایل باشیم

آرش سنخاستی، روانشناس بالینی در این باره به نکات جالبی اشاره دارد. او می گوید: «در جهان امروز، چیزی که شاید خیلی مهم است که به آن فکر کنیم این است که ما چقدر برای کودکان مان در هر سنی که هستند احترام قایلیم و چقدر احترام در رابطه ما با کودک، نقش بازی می کند. ریشه این احترام به خصوص از اینجا می آید که ما کودک را قبل از هر چیزی یک فرد مستقل در نظر بگیریم و در هر سنی که هست برای فردیت او احترام قایل باشیم و باور داشته باشیم که این کودک حتی اگر هم الآن خیلی خردسال است در آینده همه رفتارهای ما را به خاطر دارد و اگر هم به خاطر نداشته باشد روی زندگی او کاملا تاثیر می گذارد، حتی همه اتفاق هایی که در خردسالی بر اثر رفتارهای ما برایش رخ داده است.»

بین احترام قایل بودن برای کودک و تن دادن بی چون و چرا به همه خواسته های او البته که تفاوت است. سنخاستی توضیح می دهد: «اگر ما احترام به کودک می گذاریم هیچ مغایرتی با این ندارد که حالا مراقبت مان از او چه می شود؟ یعنی اگر به او احترام می گذاریم هیچ مغایرتی با قوانینی که برای مراقبت از کودک وضع می کنیم یا این که مثلا حواس مان هست که چه ساعتی بیرون می رود و می آید ندارد. هیچ مغایرتی ندارد با این که ما یک زمان هایی خسته هستیم و حتی به عنوان مادرِ کودک نمی توانیم در آن لحظه عشق زیادی به او بدهیم. احترام یک چارچوب برای همه این رفتارها تعریف می کند، احترام یک چارچوب برای شیوه مراقبت و حتی شیوه عشق ورزی به فرزندمان تعیین می کند.» 
هنوز هم از سراسر جهان گزارش هایی مبنی بر تنبیه بدنی کودکان به گوش می رسد. تربیت با استفاده از خشونت یا کتک زدن کودکان به خاطر اشتباهات یا شیطنت هاشان اتفاقی نیست که تنها به دوران کودکی محدود باشد. آثار و نتایج این رفتارها تا بزرگسالی و ای بسا تا آخر عمر در آنها باقی می ماند.
سنخاستی عنوان می کند: «برخی افراد به من مراجعه کرده و بازگو می کنند که در کودکی به شدت کتک خورده اند، به طوری که هنوز جای داغ ها و سیخ ها و بریدگی ها روی بدنشان مانده است و هنوز هم از یادآوری آن دوران به هم می ریزند. واقعا به هم می ریزند و
می گویند، هر موقع مسیله کودک آزاری یا دفاع از حقوق کودکان پیش می آید، در حالت خود و در خلوت خود به خاطر همه آن اذیت و آزارها که می شدند گریه می کنند. آنچه موضوع را پیچیده تر می کند این است که پدر و مادری که کودک را کتک می زنند یا برای تربیت او شیوه های آزارنده و خشن که عزت نفس و احترام انسانی کودک در آن در نظر گرفته نشده در پیش می گیرند اغلب گمان می کنند خیر فرزندشان در همین رفتارهاست.» 
در همین حال شکیب نصرالله، روانشناس خطاب به بزرگسالانی که به هر دلیل کودکیِ نافرجام و ناآرامی را سپری کرده اند نکاتی را مطرح و به این پرسش که با آسیب هایی که در کودکی دیده ایم و همچنان با ما مانده اند چه باید بکنیم، این گونه پاسخ می دهد: «برخی مواقع رفتارها و آزارهایی هست که در کودکی یا نوجوانی شما بوده و آنقدر شما را اذیت کرده که نمی توانید آن را ببخشید و در بزرگسالی هم گریبان شما را گرفته، حس آن مانده و آزارتان می دهد. این موارد مقداری سخت تر هستند و بهتر است که شما با یک متخصص صحبت کنید. اما چیزی که به صورت کلی می توان گفت این است که اگر در کودکی تان اتفاق افتاده، باید بدانید که شما مسیولش نیستید. وقتی کودک هستید، مسیولیت با بزرگ ترهاست. بنابراین حق دارید که از یک قضیه ناراحت و عصبانی باشید اما این ناراحتی و عصبانیت دارد خودتان را می خورد و این هم خوب نیست. بنابراین باید درباره اش حرف بزنید. بهترین راه هم این است که با دوست نزدیک یا فردی که معتمدتان است صحبت کنید، اما خیلی بهتر است که به یک متخصص روان مراجعه کنید. اگر هیچ کدام از اینها در دسترس شما نیست. بنویسید و یادداشت کنید. جایی که امن باشد. برای این که نوشتنِ آن قضایا گاهی می تواند به حس آدم کمک کند.»
 

تجدیدنظر بزرگسالان در رفتار با کودکان
این روانشناس می گوید: «کار دیگری که می توانید انجام دهید – که البته کار خیلی سختی است و اگر خیلی دارید اذیت می شوید لزومی ندارد این کار را بکنید – اما اگر می توانید شاید مفید باشد. آن کار این است که از دید اطرافیان یا از دید آن کسی که آن کار را کرده بنویسید و مرور کنید برای این که یک دید متفاوتی پیدا کنید. ولی اینها فقط در شرایطی است که شما آن قدر اذیت نشده باشید که اصلا نتوانید این کار را تحمل کنید. شاید بد نباشد همه ما به این فکر کنیم که چه قدر به کودک احترام می گذاریم و چه قدر این احترام در روابط ما با کودک و در صحبت کردن مان با او، در قوانینی که برایش تعیین می کنیم، در چیزهایی که خوب یا بد برایش در نظر می گیریم و حتی در آرزوهایمان برای آینده او نقش دارد. اگر پدر و مادر هستیم حواس مان به آسیبی که ممکن است به کودک مان بزنیم باشد. اگر بزرگسالی هستیم که کوله بار کودکی نافرجام را با خود حمل می کنیم شاید نیاز باشد کمک تخصصی بگیریم. یادآوری این موارد فرصت خوب و دوباره ای است برای فکر کردن و تجدید نظر درباره رفتاری که به عنوان بزرگسال با کودکان داریم.» 
اگرچه با حجم اطلاعاتی که از طریق رسانه ها، شبکه های مجازی و فضاهای تخصصی در اختیار خانواده ها قرار می گیرند و همچنین ارتباط خانواده ها با یکدیگر در سراسر دنیا و انتقال تجربه ها، سطح آگاهی در بسیاری از خانواده ها بالا رفته و رفتار آن ها با کودکان تغییر کرده است اما همچنان خشمگین شدن مقابل شیطنت کودکان و بی احترامی به آن ها، یک روش تربیتی رایج است. به روایت صبا نادری، روان درمانگر، «اگر  کودک را تهدید کرده و به او بی احترامی کنیم، بترسانیمش یا خودمان را خشمگین نشان بدهیم، همزمان داریم الگویی به او در این رابطه ارایه می دهیم. اولین جایی که کودک با آن مواجه می شود، خانواده است. بنابراین، این که چه طور با او رفتار شده و آموزش می بیند و با چه رفتارهایی روبه رو می شود، بسیار مهم است. در گذشته محیط خانه و خانواده ساختاری مملو از رفتارهای قلدرمآبانه بود و این بکن و نکن ها فردیت کودک را نادیده می گرفت و به او این احساس را القا می کرد که کودک ارزشمند نیست و در کودک منجر به حس عدم کفایت و ناامنی می شد. این احساس ارزشمند نبودن در کودکان اضطراب شدیدی ایجاد می کرد. جدا از این، کودکان نسبت به خود نگرش منفی پیدا می کردند و باعث بدبینی آن ها در بزرگسالی نیز می شد و در حال حاضر بروز بیماری هایی مانند افسردگی و اضطراب و اعتیاد و عضویت در گروه های هم سالانی که ممکن است خطرناک باشند، از پیامدهای تجربه تحقیر در خانواده است، و اگرچه برای کودکان امروز شرایط متفاوت شده و تنبیه بدنی بسیار کم است، ولی هنوز هم برخی والدین با کودک محترمانه سخن نمی گویند و این مسیله به ایجاد حس تحقیر و خشم منجر می شود. این مسیله به ویژه در بحث هویت یابی، خود را بیشتر نشان می دهد و بعدها منجر به تکرار آن رفتارهای خشن در بزرگسالی توسط کودکی که قبلا مورد خشونت قرار گرفته است، می شود. کودکان رفتارهای ما را عینا تکرار می کنند.»
به باور این روان درمانگر، همین که امروز برخی افراد توانایی مدیریت خشم ندارند و در ترافیک یا با کمترین برخوردی، فوری دعوا راه می اندازند، نشان از حجم بالای این تحقیرها در کودکی دارد. رفتارهای برخی والدین که بیشتر جنبه کنترل گرانه دارد، انعطاف لازم و متناسب با سن بچه ها را ندارد و این به سلامت روان کودکان به شدت آسیب می زند. کودکان در چنین ساختاری، قدرت این را ندارند که نظر بدهند و این اعتماد به نفس آن ها را تخریب کرده و احساس بی ارزشی می کنند. از طرفی مهارت های زندگی مانند مدیریت خشم، ارتباط موثر، عزت نفس، پذیرش و دوست داشتن خود، اعتماد به نفس و شناختن توانایی ها، همه تحت تاثیر این تحقیرها و بی احترامی ها قرار می گیرند. جدای از این ها، این موضوع الگوهای ذهنی کودک را نیز شکل می دهد و از این جنبه که کودک در آینده، خود همین کارها را انجام دهد، خطرناک است.» 

 احترام به کودکان، با مقوله تربیت منافاتی ندارد

نادری معتقد است که احترام به کودکان و هویت فردی آن ها، با مقوله تربیت منافاتی ندارد. احترام به فردیت کودکان، به این معنا نیست که نباید حد و حدود برای آن ها گذاشت. 
این روان درمانگر در ادامه عنوان می کند: «احترام به کودک در خود پنداره او موثر است و در نتیجه، این خود پنداره در رفتار شخص تاثیر می گذارد؛ زیرا رفتار انسان ها براساس شناختی است که از خود دارند و این شناخت از خود، معمولا از طریق نگاه دیگران به انسان حاصل می شود. بگذریم از معدود کسانی که فراتر از این می نگرند و خود را چنان که هستند، می بینند. این عده نیز در میان بزرگسالان اند، نه کودکانی که هنوز هر چیزی را از دریچه چشم دیگران می بینند و اساس شناخت و رفتار آنها را تقلید و تلقین شکل می دهد. بنابراین، اکثر انسان ها، به ویژه کودکان، خود را چنان می شناسند که دیگران در رفتار خود با آنها، می نمایانند و بر طبق این شناخت از خود، عمل می کنند، و اگر چنین نکنند دچار تضاد درونی، اضطراب و دلهره می شوند؛ زیرا انسان همواره به دنبال آرامش درونی است و این آرامش وقتی است که رفتار بیرونی مطابق با شناخت درونی باشد. بنابراین، بر طبق شناخت از خود که از طریق نگرش دیگران به او حاصل شده است، عمل می کند. حال اگر والدین و مربیان کودک در دوران شکل گیری شخصیت او با بی احترامی، تحقیر، سرکوفت و سرزنش با وی برخورد کنند، شخصیت کودک به صورت شخصیتی ذلیل، حقیر، وابسته و منفی شکل خواهد گرفت و اگر با احترام و بزرگداشت با او برخورد کنند، شخصیت او به صورت شخصیتی عزیز، مستقل و مثبت شکل خواهد گرفت، و در خود به دیده احترام می نگرد و رفتارش نیز بر طبق آن، رفتاری سالم، مثبت و بهنجار خواهد بود.»
نادری خاطرنشان می کند: «اصولا مگر تکریم و احترام دیگران ارزش نیست و نمی خواهیم این ارزش را در کودکان ایجاد کنیم؟ آیا ایجاد چنین ارزشی تنها با گفتن میسر است؟ آیا می توان با بی احترامی به کودک و تحقیر شخصیت او، او را چنان تربیت کرد که به دیگران احترام بگذارد و حقوق آنها را رعایت کند؟ تربیت با بی تربیتی خود نوعی تناقض آشکار است و محال. بنابراین، اگر هیچ یک از دو اثر قبلی را نپذیریم، تنها این اثر کافی است تا ما را به احترام کودکان ملزم سازد؛ زیرا احترام به دیگران یکی از اهدافی است که ما در تربیت کودکان به دنبال آن هستیم و دستیابی به این هدف، بدون رعایت احترام کودکان میسر نیست. بنابراین، تاثیر عزت نفس و احساس حقارت انسان و به سخن دیگر تاثیر شخصیت بر رفتار، بسیار اساسی و قابل ملاحظه است و نقش تکریم و احترام کودکان بر شکل گیری شخصیت مثبت و عزت نفس آنها نیز نقشی بسزا و تعیین کننده است؛ پس برای تربیت کودک باید به او احترام گذاشت. پرهیز از آثار منفی و ضد تربیتی که از ناحیه بی احترامی به کودک یا تحقیر شخصیت او متوجه کودک می شود نیز ازجمله آثار تربیتی احترام به کودک است. تحقیر شخصیت کودک آثار ضد تربیتی فراوانی را در پی خواهد داشت.»